به سوی بصره

مبدأ هجرت تاریخی إمام رضاعلیه السلام مدینه و مقصد آن مرو بود به گونه ای که شرح آن رفت، مأمون فرستادگان خود را مکلّف کرده بود که حضرت را از راه بصره (1)حرکت دهند.
قبل از بررسی جغرافیای راه مدینه تا بصره لازم است اطلاعاتی درباره بصره دریافت کنیم، تا علت مسیر حرکت إمام علیه السلام از این شهر و نیز ماهیت پذیرش ولایتعهدی روشنتر شود.
بنای شهر بصره در سال 14 هجری در زمان خلیفه دوم نهاده شد، بلاذری (198 - علیه السلام 29) در فتوح البلدان می نویسد: چون عتبة بن غروان در خدیبه فرود آمد به عمر بن خطاب نامه نوشت که مسلمانان را جایی باید تا زمستان را در آن گذرانند و چون از جنگ بازآیند در آن جا بیاسایند. عمر پاسخ داد که سپاهیان را همه در یک جا گرد آور و چنان کن که آن جای نزیک آب و چراگاه باشد و آن را بهر من نیز در نامه ای وصف کن. عتبه نوشت: من زمینی یافته ام پر درخت بر کرانه صحرا و نزدیک علفزار، در آن مردابهایی است پوشیده از نای، چون عمر بخواند گفت: زمینی است خرّم، نزدیک آبشخورها و چراگاهها و بیشه ها و فرمان داد که عتبه مردمان را در آن سرزمین منزل دهد. وی مسلمانان را بدان جای آورد، خانه ها از نی بنا نهادند و عتبه مسجدی هم از نای بساخت و این همه در سال چهارده هجری بود. از آن پس هنگامی که مسلمانان به جنگ می رفتند آن نای ها (خانه ها) را (2)برچیده، درهم می پیچیدند و به کناری می نهادند، تا از جنگ بازآیند، آنگاه خانه ها را از نو می ساختند و حال چنان بود تا مردم مکانهای خویش برگزیدند و خانه ها (از خشت و گل ) بساختند.(3)

بصره توسط حاکمانی منتخب از سوی بنیانگذار آن اداره می شد و پس از او عثمان خلیفه سوم در این شهر صاحب پایگاه شد و سپس معاویه و خلفای بنی امیه و آنگاه بنی عباس ولایتداران این شهر (بصره) را تعیین می کردند و به طوری که در تاریخ مشهور است، این شهر محل تجمّع عثمانیان بود. در حوالی این شهر، (4)
شهری موسوم به شقّ عثمان وجود داشت که نوادگان عثمان در آن موطن داشتند.(5)

در زمان امامت علی علیه السلام بصره کانون توطئه بود. جنگ جمل در بصره روی داد و علی علیه السلام در سال سی و شش هجری هنگامی که وارد بصره شد، در خطبه ای طولانی اهل بصره را ملامت کرد و فرمود: ای اهل سبخه (محلی است در بصره) اخلاق شما از مردم پست، و اعمال شما ناچیز، و دین شما تلخ و شور است. حضرت مکرر اهل بصره را مذمّت کرد.(6)
از سویی دیگر بصره در سالهای مورد بحث، در آتش خشونت زید بن موسی علیه السلام می سوخت و این درحالی بود که حضرت رضاعلیه السلام با صراحت از اقدام (7) برادرش اظهار ناخشنودی می کرد. با توجه به این حادثه و همچنین سوابق تاریخ (8) این شهر تصویر روشنی از علّت انتخاب بصره در مسیر حرکت إمام رضاعلیه السلام توسط مأمون به دست می آید.(9)

پی نوشت

1- تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 465.

-2 فتوح البلدان، ص 201.

-3 همان، ص 202؛ یاقوت در معجم البلدان، (تألیف 23صلی الله علیه واله ه' ق) و صفی الدین بغدادی در مراصد الاطلاع، (تألیف 00علیه السلام ه' ق)، مرآت البلدان، 82/1 - صلی الله علیه واله صلی الله علیه واله 2.

-4 الصلة بین التصوف والتشیع، ص 3علیه السلام 1.

-5 فتوح البلدان، ص 202 - 205 و 231.

-6 مروج الذهب، 23/1علیه السلام ؛ مرآت البلدان، 82/1 - صلی الله علیه واله صلی الله علیه واله 2؛ الفتوح، ص3 - 141 و صلی الله علیه واله 14.

-7 تاریخ طبری، (متن عربی)، 44/5 - 535، تاریخ یعقوبی، ص 421، 1صلی الله علیه واله 4، صلی الله علیه واله صلی الله علیه واله 4؛ تاریخ گزیده، ص 311.

-8 عیون اخبار الرضاعلیه السلام ، 81/2 - 8علیه السلام 4.

-9 ابن بطوطه، سفرنامه، 1/علیه السلام 19.