واتیکان در کانون توجه بین‌المللی؛ نهاد، شخصیت و بحران

با اعلام استعفای اسقف بلژیکی، «ون هیلویی» در ۲۴ آوریل ۲۰۱۰ (۳/۲/۸۹) از سمت خود در کلیسای کاتولیک به‌خاطر سوء‌استفاده جنسی، عمق بحرانی که واتیکان با آن روبروست، بیشتر شد. روشن‌شدن سوء‌استفاده جنسی اسقف‌ها و کشیش‌های کاتولیک در کشورهای مختلف از جمله، آمریکا، ایرلند، آلمان، فرانسه، اتریش و شیلی، واتیکان را در کانون توجه بین‌المللی قرار داده است. در مقابل فشارهای فراوان اجتماعی و سیاسی که علیه واتیکان در اروپا و آمریکا به‌وجود آمده، واکنش دستیار ویژه پاپ، بحران کلیسای کاتولیک را عمیق‌تر کرد. اسقف «رانیرو کانتالاسا»، در ۲ آوریل گفت: «حمله خشن و سازمان یافته‌ای علیه کلیسای کاتولیک و شخص پاپ در سرتاسر جهان به راه افتاده است.» توجه بین‌المللی به واتیکان چگونه قابل ارزیابی است و چه ارتباطی با سیاست بین‌المللی پیدا می‌کند؟
واتیکان صرفاً یک کلیسا یا مجموعه‌ای از اسقف‌های عالیرتبه نیست. واتیکان نهادی است که ابعاد مذهبی، اجتماعی و سیاسی را دربر می‌گیرد. از زاویه مذهبی، بیشترین پیروان مسیحیت در جهان، کاتولیک هستند و واتیکان شبکه گسترده‌ای از فعالیت‌های اجتماعی را در سرتاسر جهان، اعم از مدارس، یتیم‌خانه‌ها، دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و پژوهشی، اداره می‌کند. واتیکان به مثابه یک دولت ـ ملت عمل کرده، نزد کشورها و سازمان‌های بین‌المللی سفیر اعزام می‌کند. در این زمینه باید گفت که واتیکان از نظر برخی منتقدین مجموعه‌ای پیچیده و پر رمز و راز است که تصمیمات درونی آن در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و لایه‌های مخفی آن ناشناخته‌اند، اما ورای این پیچیدگی‌ها و ابعاد، واتیکان نهادی از حضور دین در سیاست بین‌المللی است. رهبری واتیکان یا شخص پاپ، نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در مشخص‌کردن سمت و سوی حرکت آن دارد. پاپ بندیکت شانزدهم، رهبر فعلی کلیسای کاتولیک، آلمانی الاصل و از نظریه‌پردازان برجسته کلیسایی، با دیدگاه‌های خاص در مورد سیاست جهانی است. اظهارات او در برخی موارد با واکنش‌هایی تند توسط سایر فرقه‌های مسیحی و همچنین پیروان سایر ادیان روبرو شده است. او در پی «دوباره مسیحی‌کردن قاره اروپاست» و بازگرداندن مسیحیت به اروپا را یکی از مأموریت‌های خود قلمداد می‌کند. کارنامه فردی وی در مسئولیت‌های پیشین، کلیسایی پرچالش، سختگیری در برداشت‌ها و تسامح درخصوص کشیش‌های خاطی زیردست، مخصوصاً در انحراف رایج سوء‌استفاده جنسی از کودکان و نوجوانان را نشان می‌دهد. «نیویورک تایمز» اسنادی را به‌چاپ رساند که نشان می‌داد او در دوران مسئولیت‌های کلیسایی در آلمان، علیرغم آگاهی از سوابق نادرست برخی کشیش‌ها، دست به تنبیه لازم علیه آنها نزد. بحران کنونی را برخی ناشی از این سنت اغماض کلیسایی می‌دانند.تردیدی نیست که بحران سوء‌استفاده جنسی از کودکان و افتضاح‌هایی که پی در پی در کانون توجه بین‌المللی قرار می‌گیرند، واتیکان را با یکی از بزرگترین چالش‌های تاریخی خود روبرو کرده است. در سطحی وسیع‌تر، این بحران از فروریختن الگوهای اخلاقی خبر می‌دهد، اما نمی‌توان از بعد سیاسی آن غفلت داشت. از جهت سیاسی، گفتنی آنکه مذهب در سرتاسر جهان به‌عنوان نیروی مؤثر مطرح شده است. مذهب در معنای موسع خود، همیشه در سیاست بین‌المللی نقش ایفا کرده است. همانگونه که «دانیل نیکسون» Daniel Nixon در کتاب جدیدالانتشار خود با عنوان «تلاش برای قدرت در اروپای مدرن: تنازع مذهبی، پویایی امپراطوری‌ها و تغییرات بین‌المللی» روشن کرده است، در پیدایش مفاهیم مدرن سیاسی نظیر دولت ـ ملت، نقش جنبش‌های پروتستانی هم جدی بوده و نمی‌توان صرفاً گفت که این مفاهیم در نیروهای غیردینی ریشه گرفته است.
تقریباً اجماعی در بین کارشناسان روابط بین‌الملل در حال شکل‌گرفتن است که مذهب در سرتاسر جهان، نقش جدیدی در سیاست‌های داخلی و خارجی یافته است. بخشی از این روند منازعه درونی و بسیار سخت، در غرب در جریان است. «کارن آرمسترانگ» Karen Armstrong در شماره نوامبر ۲۰۰۹ مجله «فارین پالسی» ابعادی از کارزار بین سکولارهای افراطی و نیروهای مذهبی در سطح درون غربی و همچنین در سطح جهانی را می‌شکافد و بر حضور پررنگ‌تر شده مذهب در سیاست بین‌الملل تأکید می‌کند.
قدر مسلم، بحران اخلاقی کلیسای کاتولیک را نمی‌توان آنگونه که دستیار پاپ توصیف کرده است به نیروهای ضدکلیسا چسباند و آن را به سطح یک کارزار تبلیغاتی علیه پاپ تقلیل داد. بحران جدی و عمیق است، اما نمی‌توان آن‌را خالی از منازعه آنهایی یافت که از سو با نگرشی سکولاریستی در پی حذف بیشتر مذهب از جوامع غربی هستند و از سوی دیگر، نیروهایی چون پاپ بندیکت شانزدهم که در پی دوباره مسیحی‌کردن سیاست‌های اروپایی‌اند. هر چه هست، مذهب به عنوان نیرویی در سیاست‌های ملی، منطقه‌ای و جهانی در کانون توجه بیشتر تحلیل‌گران روابط بین‌الملل قرار گرفته است.
نویسنده : سید محمد کاظم سجادپور