آئین زرتشت چگونه و در چه زمانی و در کجا به وجود آمد؟

پاسخ:
در مورد روزگار و زادگاه واقعی زرتشت اختلافات فراوانی وجود دارد. یکی از آخرین و دقیق‌ترین نظریات در این مورد که از چهار عنصر (۱. اسناد و مدارک کتبی گواه بر حضور هندو ـ آریایی ‌های بدوی در سلطان نشین میتانی و دیگر سرزمین‌های جنوبی، ۲. کشفیات باستان شناسی در علفزارهای آسیای میانه، ۳. صور خیال موجود در گاتها (بخشی از اوستا که منسوب به خود زرتشت است)، ۴. و کاربرد اصطلاحات ویژه مثل «مریه/ می‌ریا» در «ریگ ودا» و در اوستای متأخر، استفاده کرده است. روزگار زندگی زرتشت را میان۱۲۰۰ تا ۱۰۰۰ پیش از میلاد تخمین زده است و محل زندگی او را در استپ‌های آسیا در فرهنگی متعلق به عصر مفرغ دانسته است و به طور مشخص به جامعه‌ای شبیه به جامعه گاتایی که زرتشت تصویر کرده در علفزارهای آسیای میانه، در یک آبادی در شمال قزاقستان در خم رودخانه «سین تشته» در ایالت «چلیا بینسک» در جنوب علفزارهای ماوراء اورال رسیده است.[۱]
در این تحقیق گسترده، ابتدا نظریات مختلفی که درباره زمان زندگی و وطن زرتشت مطرح است، آورده شده و مورد نقد قرار گرفته است. دانش زبان شناسی متن‌های متعدد اوستا را متعلق به ایرانیان شرقی می‌داند. پس سرزمین‌های غربی مانند آذربایجان نمی‌تواند محل زندگی زرتشت باشد. هخامنشیان نیز احتمالاً حدود میانه سده ششم پیش از میلاد کیش زرتشت را پذیرفته‌اند. لابد مانند پارسها با واسطه مغان، ماد با کیش زرتشت آشنایی پیدا کرده‌اند. پس متن‌های اوستای متأخر باید پیش از این تاریخ به صورت و شکل قطعی خود درآمده باشد تا از زبان و فرهنگ هخامنشی بی‌تأثیر باشد. از سوی دیگر بعضی از متن‌های اوستای متأخر، حاوی مطالبی هستند که شباهت بسیاری به مضامین «ریگ ودا» دارند، پس بایستی یادگار روزگار هندو ـ ایرانیان بدوی باشند.
به این ترتیب برای روزگار زرتشت، زمانی نزدیکتر از ۱۰۰۰ پیش از میلاد را نمی‌توان پذیرفت. از طرف دیگر با توجه به تصویرهایی که زرتشت در منژه‌های خود دارد و به ارابه‌های چرخ دار و آلات فلزی اشاره کرده است. به طوری که گردونه و گردونه سواری از سرچشمه‌های صور خیال سروده‌های زرتشت شده و بی تردید یکی از علل کاربرد واژه «اسب» در ترکیب نام‌های خاص طائفه او از همین معنا ناشی می‌شده است، پس حوالی ۱۲۰۰ پیش از میلاد زمان مناسبی برای مرز پائین زمان زندگی او می‌تواند باشد.[۲]
البته محققان دیگری[۳] در مورد زمان و زادگاه زرتشت نظرات دیگری دارند، ولی به دلیل اینکه از آثار و کشفیات باستان‌شناسی، صور خیال موجود در گات‌ها و همچنین قرابتی که میان برخی اصطلاحات «اوستا» با «ریگ‌ودا» دارد در این گونه پژوهش‌ها، استفاده نشده است، به مفاد و دلایل آن‌ها اشاره نمی‌شود. اگر چه سنت زرتشتی اعتباری که گاتها و اوستای متأخر دارد، دارا نیست، ولی در مورد رویدادهای زندگی زرتشت منبع دیگری در دست نیست.
با توجه به این نکته، سنت نقل می‌کند:که در سنّ پانزده سالگی به سلک روحانیون درآمد. در بیست سالگی بی‌رضایت پدر و مادر، خانه پدری را ترک گفت تا به سیر آفاق وانفس بپردازد؛ سرانجام در سن سی سالگی به وی حال مکاشفه دست داد و آئین خود را یافت.
در متون پهلوی آمده است که زرتشت به جمعی پیوسته بود که به هنگام «میدیو ـ زرمی» می‌خواستند این عید بهاری را جشن بگیرند. سحرگاه (بنا به رسم کهن) به رودخانه می‌رود تا برای مراسم تهیه نوشابه هوم، آب بیاورد.[۴] به دنبال تهیه پاک‌ترین آب در ژرفترین جای رود به آب می‌زند. هنگام بازگشت به کرانه رود سرشار از صفای عنصر آب پاک و تازه شده از لطافت سحرگاه بهاری، رویایی را مشاهده می‌کند. درکنار رود موجودی درخشنده را می‌بیند که جامه‌ای از نور بر تن دارد. آن موجود خود را «وهومنه» (بهمن) معرفی کرده و زرتشت را به پیشگاه اهورا مزدا و پنج امشا‌سپند دیگر راهنمایی می‌کند. در آن لحظه است که اهورامزدا او را به خدمت خویش می‌خواند و زرتشت به کار دین‌آموزی برگزیده می‌شود.[۵]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. چکیده تاریخ کیش زرتشت، مری بویس، ترجمه همایون صنعتی زاده.
2. زمان و زادگاه زرتشت، گراردو نیولی، ترجمه: سید منصور سید جمالی.
3. گزارش زادگاه زرتشت و تاریخ اساطیری ایران، جواد مفرد کهلان.
[۱] . مری بویس، چکیده تاریخ زرتشت، ترجمه همایون صنعتی زاده، انتشارات صفی علیشاه، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص ۵۲.
[۲] . همان، فصل اول و دوم.
[۳] . مفرد کهلان، جواد، گزارش زادگاه زرتشت و تاریخ اساطیری ایران، انتشارات نگین، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۴۹.
[۴] . یسنای، ۴۴ ـ ۴
[۵] . تاریخ کیش زرتشت، ج۱، ص ۲۵۷ و ۲۵۸.