زندگی عشایر ایران
در همه جای دنیا عشایر را به خاطر سبک زندگی به خصوصشان می شناسند. شیوه زندگی متفاوتی که جدا از سبک زندگی شهری است و حتی با زندگی روستایی هم تفاوتهایی دارد. جوامع عشایری سبک زندگی مستقل و متکی به خود را دارند و طبیعت نقش مهمی در زندگی آن ها ایفاء می کند. آن ها زندگی خود را از راه دامداری می گذرانند و در پی تغییر فصل ها، از نقطه ای به نقطه ای دیگر جا به جا می شوند.
رشادت ها، دلاوری ها، روحیات جنگنده و عرق به میهن باعث می شد که عشایر در رویدادهای سیاسی حکومت های پیشین نقش بسیار مهمی داشته باشند به طوری که بسیاری از خاندان های حاکم درایراناز ریشه عشایری بوده اند.
در فرهنگ فارسی واژه عشایر را بیشتر برای آن دسته از اقوام ایرانی به کار می برند که “فرهنگ کوچ” در زندگی شان اهمیت بسیار بالایی دارد. این اقوام را اصطلاحا “عشایر کوچنده” می گویند.
عشایر کوچنده سه ویژگی بسیار مهم در سبک زندگی خود دارند:
اول اینکه ساختار اجتماعی آن ها به صورت قبیله ای است
دوم اینکه معیشت این اقوام به دامداری متکی است
و سوم اینکه زندگی آن ها مبتنی بر فرهنگ کوچ نشینی است.
اما گروهی دیگری از اقوام هستند که با وجودی که کوچ نمی کنند در شمار عشایر ایران قرار می گیرند. این اقوام که آن ها “عشایر نیمه کوچنده” می گویند در یکی از قطب های اصلی اسکان عشایر یعنی در منطقه ییلاق یا منطقه قشلاق خود، یک سکونتگاه دائمی دارند و برخی از اعضاء خانواده همیشه در آن سکونتگاه استقرار دارند.
گروه دیگری از عشایر هستند که همه اعضاء خانواده شان در یکی از قطب های اصلی ییلاق یا قشلاق، ساکن هستند و هرگز کوچ نمی کنند اما از آن جا که زندگی آن ها متکی به دامداری است، دام های خود را همراه چوپانان و برخی از افراد خانواده که غالبا پسران خانواده هستند، به کوچ می فرستند که به آن ها “عشایر رمه گردان” می گویند.
اما اقوام دیگری هستند که به آن ها “عشایر اسکان یافته” گفته می شود؛ این افراد در یک مکان سکونت دائم اختیار می کنند و هرگز کوچ نمی کنند اما برای حفظ مناسبات اقتصادی شان که شامل مالکیت و حقوق بهره برداری از مراتع آن ها است و برای بقای فرهنگ خود، هرگز از قبیله و عشیره خود جدا نمی شوند و در کنار آن ها زندگی می کنند.
فرهنگ کوچ
کوچ یعنی جا به جایی، یعنی حرکت در میان “قلمرو ییلاق و قشلاق“، حرکتی که هدف از آن دست یافتن به علوفه تازه و تعلیف دام و حفاظت از احشام در برابر سرما و گرمای شدید باشد. در این جا به جایی همه اعضاء خانواده نقش دارند، نه تنها اعضای خانواده که همه احشام و تمام بار و بنه و اسباب زندگی نیز جا به جا می شوند. این جا به جایی امروزه بیشتر برای هر خانوار به شکل مجزا انجام می شود و یا در قالب گروه های کوچک و در مسیری انجام می شود که به آن “ایلراه” می گویند، یعنی فاصله میان ییلاق و قشلاق.
“ییلاق” همان منطقه سردسیر عشایر است؛ که بهار و تابستان را در آن سپری می کنند و “قشلاق” همان منطقه گرمسیر است که سکونتگاه پاییزی و زمستانی عشایر را تشکیل می دهد. در حد فاصل ییلاق و قشلاق، سکونتگاه های موقتی نیز وجود دارد که به آن “میان بند” گفته می شود و بیشتر در بهار و پاییز به خاطر نوع مرتعی که در این مناطق وجود دارد، در آن سکونت می کنند.
قلمرو زیستی عشایر ایران را بخش وسیعی از نواحی غربی، جنوب شرقی و شمالی کشور تشکیل می دهد که در برخی نقاط با فضای زندگی روستایی در هم می آمیزد. اما تمرکز این اقوام بیشتر در نیمه غربی و جنوبی کشور است و دامنه های رشته کوه زاگرس و بیشتر در “زاگرس میانی” است.
اقوام عشایری ایران به فراخور اصل و نسب و تاریخچه فامیلی خود به دسته های مختلفی تقسیم می شوند و هر کدام سکونتگاه های مخصوص به خود را دارند. عشایر لر بختیاری در خوزستان، زاگرس مرکزی و اصفهان به سر می برند؛ عشایر بلوچ در بلوچستان؛ عشایر ترکمن در استان گلستان و نواحی شرقی دریای خزر؛ عشایر کرد در غرب ایران؛ عشایر کرمانج در خراسان شمالی و نواحی شمالی خراسان رضوی؛ عشایر لر در استان لرستان؛ عشایر عرب در خوزستان و نوار ساحلی خلیج فارس؛ عشایر قشقایی در استان فارس و خوزستان؛ عشایر شاهسون در آذربایجان و اردبیل؛ و عشایر افشار در کرمان و زنجان زندگی می کنند.
فرهنگ عشایری و صنعت گردشگری
متاسفانه امروزه به دلیل ترویج زندگی شهر نشینی و مشکلات ناشی
از کوچ اعم از عدم دسترسی به پزشک و ماما و برخی اتفاقات ناگواری
که گاهی در حین کوچ برای جامعه عشایری اتفاق می افتاده و از طرفی
تخریب شدید محیط زیست و نابودی مراتع و عدم دسترسی کافی
به منابع تغذیه دام، موجب شده که فرهنگ عشایری رفته رفته کمرنگ شود
و عشایر عزیز کشورمان به زندگی به سبک یکجا نشینی گرایش پیدا کنند.
گرچه جمعیت عشایری امروز نسبت به گذشته بسیار کمتر شده اند
اما هنوز هم جوامع عشایری به دلیل برخورداری از فرهنگ بسیار
غنی خود نقش مهمی در میان جوامع مختلف کشورمان ایفا می کنند.
معرفی سبک زندگی عشایری و بکار گیری آن در صنعت گردشگری
می تواند به بقای این جوامع کمک کرده و علاوه بر حفاظت از فرهنگ
اصیل جوامع عشایری، به ایجاد معیشت پایدار و اعطاء هویت به آن اقوام کمک کند.
برگزارکنندگان تورهای گردشگری و صاحبان کسب و کار در این صنعت،
بایستی با معطوف ساختن توجه ویژه به سبک زندگی عشایری و
با احترام به هویت این اقوام و با برگزار کردن تورهای منظم
و سازماندهی شده، امکان تجربه زندگی عشایری را برای گردشگران فراهم کنند.
در این تورها توجه به معیشت جامعه عشایری و بقاء فرهنگ آن ها بیش از هر چیزی اهمیت دارد.
معرفی سبک زندگی، شناخت صنایع دستی و تولید و ایجاد فرصت های
اشتغال پایدار، معرفی غذاهای سنتی و روش طبخ و تهیه غذا با امکانات
موجود در طبیعت، سبک زندگی در چادر و سکونتگاه های موقت عشایری،
بازی های سنتی، آداب و رسوم، فرهنگ کوچ، پوشش و زبان
و گویش آن ها هر کدام می تواند برای گردشگران جذابیت داشته باشد
و به تنوع تورهای بازدید و تجربه زندگی عشایری کمک کند.
