از آنجا که در هر معجزه‌ای دست خداوند در ورای آن دیده می‌شود، دینداران در طول تاریخ تلاش کرده‌اند از طریق معجزه، وجود خداوند را اثبات کنند. مبنای این استدلال بر این فرض نهفته است که «هر اثری دلالت بر وجود مؤثر دارد.» البته در کلام اسلامی، عموماً از برهان معجزه برای اثبات “نبوت خاصه”(۱(
استفاده می‌شوند و نه اثبات وجود خداوند. البته این مسئله از عمومیت برخوردار نیست و می‌توان مواردی را برشمرد که از این برهان برای اثبات وجود خداوند استفاده شده است. برای نمونه ملأ محمدمهدی نراقی در کتاب “انیس الموحدین” برهان معجزه را یکی از دلایل وجود خداوند بر می‌شمارد. (۲(
برای فهم برهان معجزه نخست باید بدانیم معجزه چیست و چه حادثه‌ای به عنوان معجزه محسوب می‌شود. هر چند معجره را نمی‌توان بر اساس قوانین طبیعی تبیین کرد ولی بیان این که “هر پدیده‌ای که نتوان از طریق قوانین طبیعی تبیین کرد معجزه است” بیان درستی نیست، چرا که بسیاری از قوانین طبیعت برای ما شناخته شده نیستند و در آینده به آنها پی خواهیم برد. چنانچه بسیاری از پدیده‌ها در گذشته از سوی عوام معجزه تلقی می‌شد ولی امروزه برای ما به عنوان پدیده‌ای روشن و مبتنی بر قوانین طبیعی شناخته می‌شود. پس به دور از هر گونه تصور ساده لوحانه باید درک درستی از مفهوم معجزه داشته باشیم.
فلاسفه غربی عموماً معجزه را امری می‌دانند که “ناقض قوانین طبیعت” یا “قوانین علیت” باشد ولی فلاسفه و متکلمان اسلامی معجزه را امری “خارق عادت” می‌دانند و نه خارق طبیعت یا علیت. به نظر متفکران اسلامی، برای این که پدیده‌ای را معجزه بدانیم لازم نیست که برخلاف قوانین طبیعت باشد بلکه همین مقدار که انسان‌های عادی نتوانند آن را انجام دهند (خارق عادت باشد
برای معجزه بودن آن کافی است. بنابراین معجزه امر خارق العاده ایست که با اراده خداوند از شخص مدعی ثبوت ظاهر می‌شود و نشانه صدق دعوی اوست
معجزه در لغت از ماده عجز به معنای ضعف و ناتوانی مشتق شده است. در فهم متعارف معجزه بر هر حادثه خلاف انتظاری اطلاق می‌شود که شگفتی و تعجب انسان را برانگیزاند ولی فلاسفه به هر امر خارق العاده ای معجزه
نمی‌گویند بلکه پدیده‌ای معجزه محسوب می‌شود که دارای ویژگی‌های خاصی باشد.البته اختلاف نظر در این مورد بسیار است. فلاسفه غربی عموماً معجزه را امری می‌دانند که “ناقض قوانین طبیعت” یا “قوانین علیت”(۳(
باشد ولی فلاسفه و متکلمان اسلامی معجزه را امری “خارق عادت” می‌دانند و نه خارق طبیعت یا علیت. به نظر متفکران اسلامی، برای این که پدیده‌ای را معجزه بدانیم لازم نیست که برخلاف قوانین طبیعت باشد بلکه همین مقدار که انسان‌های عادی نتوانند آن را انجام دهند (خارق عادت باشد
برای معجزه بودن آن کافی است. بنابراین معجزه امر خارق العاده ایست که با اراده خداوند از شخص مدعی ثبوت ظاهر می‌شود و نشانه صدق دعوی اوست.
خواجه نصیرالدین طوسی در تجریدالاعتقاد درباره معجزه می‌گوید:
«راه شناخت درستی گفتار پیامبر، معجزه‌ایست که به دست وی ظاهر شود و معجزه امری است خلاف عادت و …» (۴(
سؤال:از کجا بدانیم یک پدیده معجزه محسوب می‌شود؟ بسیاری از پدیده‌ها در قدیم الایام از سوی مردم معجزه تلقی می‌شد و امروزه برای ما از مسلمات محسوب می‌شود! برخی به خاطر همین اشکال معتقد شده‌اند امکان تشخیص معجزه برای ما در هیچ دوره‌ای امکان پذیر نیست.
پاسخ:البته این اشکال به کسانی که معجزه را خرق قوانین طبیعت می‌دانند وارد است ولی از آنجا که متفکران مسلمان معجزه را خرق عادت می‌دانند و نه علیت و قوانین طبیعی، این اشکال قابل جوابگویی است. به نظر اندیشمندان مسلمان معجزه بر دو قسم است:
معجزه موقت:در این قبیل معجزات، توانایی انسان‌ها در دوره‌ای خاص به چالش کشیده می‌شود و اگر در همان دوره خاص، انسان‌ها نتوانند همانند آن را انجام دهند معجزه گر در اثبات دعوی خود موفق بوده است.
معجزه دائمی: معجزه دائمی به پدیده‌ای اطلاق می‌شود که ادعای ناتوانی جمیع انسان‌ها در طول همه دوران‌ها را داشته باشد. به این ترتیب چنین معجزه‌ای در هیچ دوره‌ای (حتی در آینده‌های دور که قوانین طبیعی روشن شوند(
نقض نخواهند شد.
بنابراین می‌توان به سؤال بالا چنین جواب داد در معجزه هیچ قانون علیتی نقض نمی‌شود تا با کشف قوانین جدید، نگران ابطال یک معجزه باشیم.
از کجا بدانیم یک پدیده معجزه محسوب می‌شود؟ بسیاری از پدیده‌ها در قدیم الایام از سوی مردم معجزه تلقی می‌شد و امروزه برای ما از مسلمات محسوب می‌شود! برخی به خاطر همین اشکال معتقد شده‌اند امکان تشخیص معجزه برای ما در هیچ دوره‌ای امکان پذیر نیست
حال با توجه به توضیحات بالا می‌توانیم برهان معجزه را تقریر کنیم:
مقدمه ۱-در طول تاریخ یا دیده‌ایم و یا به تواتر شنیده‌ایم که پیامبران برای اثبات دعوی خود مبنی بر وجود خداوند از معجزات و کرامات استفاده نموده‌اند.
مقدمه ۲-بالوجدان می دانیم که چنین اعمال خارق العاده ای (نه خارق قوانین طبیعت(
معلول علل مادی نیست (به همین دلیل از توان انسان‌های عادی خارج است ولی این امر باعث نمی‌شود که برای آنها علتی قائل نشویم چرا که این پدیده‌ها نیز از علت برخوردارند پس قانون علیت را نقش نکرده‌ایم
مقدمه ۳- بنابر اصل علیت هر معلولی به علت نیازمند است.
نتیجه:
معجزات و کرامات نیز مانند دیگر پدیده‌ها به علت نیازمندند، و از آنجا که برای تبیین آنها نمی‌توان از علل مادی بهره برد، پس باید از طرق علل ماوراء طبیعی به تبیین آنها پرداخت.
البته تقریرهای مختلفی از برهان معجزه شده است ولی ما در اینجا برای حفظ اختصار به همین مقدار اکتفا نمودیم. همانطور که در ابتدای بحث اشاره کردیم فلاسفه و متکلمان اسلامی غالباً از این برهان در اثبات دعوی “نبوت خاصه” بهره جسته‌اند و نه در اثبات واجب الوجود. این امر به دلایل ضعف‌هایی است که این برهان در خود دارد و برای کامل بودن آن نیاز به مقدمات دیگری است. به عنوان نمونه، حضرت آیت الله جوادی آملی، اثبات وجود حق را از توان این برهان خارج می‌دانند مگر این که به این برهان، برهان “وجوب و امکان” ضمیمه شود. (۵
در کل، باید گفت می‌توان با ضمیمه مقدماتی دیگر، برای اثبات وجود خداوند استفاده نمود ولی بهتر آن است که این برهان را از مؤیدات وجود خداوند بدانیم و برای اثبات وجود حق از براهین محکم‌تری استفاده کنیم. این همان کاری است که متکلمان ما در دوره‌های مختلف اندیشه اسلامی به آن مبادرت ورزیده‌اند و ما نیز همچون ایشان از براهین دیگر همچون برهان صدیقین برای اثبات وجود خداوند استفاده خواهیم کرد. در نوشته‌های آینده تقریر برهان صدیقین ارائه خواهد شد.
غیر از منابعی که در متن ارجاع داده‌ام در این نوشته از این منابع نیز استفاده شده است:
– ملکیان، مصطفی، مسائل جدید کلام، قم، مخطوط، موسسه امام صادق.
– محمد محمدرضایی و دیگران، جستاری در کلام جدید، (تهران، سمت ۱۳۸۱
– مرتضی مطهری، مجموعه آثار، (تهران، صدرا، ۱۳۷۲
ج ۱
– هیک، جان، فلسفه دین، بهرام راد، تهران، انتشارات بین المللی الهدی، ۱۳۷۲
برای مطالعه بیشتر:
– عبدالله جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا (قم، اسراء، ۱۳۷۵
– محمد محمدرضایی و دیگران، جستاری در کلام جدید، (تهران، سمت ۱۳۸۱
– مرتضی مطهری، مجموعه آثار، (تهران، صدرا، ۱۳۷۲
ج ۱
– جعفر سبحانی، مدخل مسائل جدید در علم کلام (قم، موسسه امام صادق (ع
– محسن غرویان، سیری در ادل? اثبات وجود خدا، (قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳
پی‌نوشت‌ها:
1- نبوت خاصه یعنی بعد از اثبات وجود خدا و ضرورت بعثت پیامبران (نبوت عامه
تلاش می‌شود از معجزات یک پیامبر معین (خاص
برای اثبات دعوی پیامبری او استفاده شود.
2- نراقی، محمد مهدی، انیس الموحدین، تهران، (انتشارات الزهرا، ۱۳۶۲
صص ۵۴-۵۳
3- برای مثال اینکه آتش چوب را می‌سوازند، آب آتش را خاموش می‌کند، شب از پی روز و روز از پی شب می‌آید و … همگی از پدیده‌هایی به شمار می‌آیند که مطابق قوانین طبیعت رخ می‌دهند
4- علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص ۲۷۵
5- جوادی آملی، عبدالله جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا (قم، اسراء، ۱۳۷۸
بی تا، ص ۲۴۸
