مسئله وجدان از جمله مسائلی است که تاکنون دانشمندان و فلاسفه جهان مقالات فراوانی درباره آن نوشته اند و یکی از فلاسفه معاصر استاد محمدتقی جعفری کتابی با عنوان وجدان نوشته اند که به نقد و تحلیل مطالب پرداخته است. ایشان در این کتاب وجدان را چنین تعریف می کنند: وجدان از نقطه نظرهای روانشناسی حالات پسیکولوژیک و اخلاقی روان می باشد و وجود پدیده های روانی خودآگاه را طرح می کند.
به طوری که دانشمندان و روان پژوهان در تعریف وجدان آورده اند: وجدان نیروی باطن و موثری در نفس آدمی می باشد که مهمتر از ماده جسمانی است. بنابراین وجدان یک پدیده متغیر و شخصی می باشد که از عوامل خصوصی شخص برانگیخته می شود.
و از فلاسفه قدیم مثلا ارسطو در تعریف وجدان می توان گفت: نفس انسانی از دو جزء ترکیب یافته است: یکی از آن دو عقل شخصی هر فرد است و دیگری پیرو عقل است که از آن به وجدان تعبیر شده است.
از تعاریفی که شد می توان چنین تحلیل کرد عقل انسان به دو قسمت تقسیم می شود که از آن به عقل مجرد و عقل عملی تعبیر می شود که اگر بخواهیم وجدان را به یکی از این قسمت ها مربوط کنیم می توان آن را از فعالیت عقل عملی دانست.
زیرا وجدان است که به کمک عقل حس و درک اخلاقی انسان را تحریک می کند.
پس وجدان نیرویی است که با کمک عقل، ممیز خوبی ها و بدی ها و نوعی قاضی و داور انسان می باشد به طوری که در مقابل اعمال نیکو مثل عدالت احساس شادی و خرسندی می کند و در مقابل ظلم و ستم شکنجه خواهد دید و به پشیمانی و ندامت می رسد. ارتباط وجدان با عقل به قدری نزدیک است که عده ای گفته اند: وجدان به مانند دادگاهی می ماند که در تمام قضاوت های عقلی نظارت می کند و اوست که خوب را از بدو بالعکس تشخیص می دهد.
در بعضی از آیات مسئله وجدان به نفس تعبیر شده است به طوری که در داستان حضرت ابراهیم (ع) بعد از شکستن بت ها که در (سوره انبیا/ ۶۴) آمده:
«فرجعوا الی انفسهم فقالوا انکم انتم الظالمون»
آنان به وجدان و فطرتشان بازگشتند و به ضمیرهای خود مراجعه کرده و گفتند حقا که شما ظالم و ستمگرید.
در صورتی که در بعضی از روایات و گفته های بزرگان آمده است که مسئله روح و وجدان مترادف یکدیگر هستند. پس وجدان اخلاقی که در تعریف آن آمده است که آگاهی به بعضی از شئون شخصیت، آگاهی به خود به طور عموم تمام شخصیت را مورد توجه قرار می دهد، با نمود های گوناگونش از فعالیت های روح به شمار می رود به طوری که «ولتر» می گوید: علم بی وجدان ویرانی روح است! در روانشناسی تاثیر کیفیات ذهنی و روحی در رفتار آدمی مورد توجه بسیار قرار می گیرد و عوامل مولد اندیشه و کار تحلیل و تجزیه می گردد و طرز فعالیت و تاثیر آنها در سرنوشت شخص بررسی می گردد.
انسان در مراحل تزکیه نفس و اخلاق خود متوجه می شود که عقل ارتباط تنگاتنگی با وجدان دارد به صورتی که وقتی گناهی انجام می دهد برای توبه از آن گناه ابتدا وجدان، او را شکنجه می دهد که برای چه این گناه را انجام دادی. این نکته نباید فراموش شود که عذاب وجدان و شکنجه به قدری باشد که انسان را ناامید کند به طوری که دچار افسردگی و اضطراب شود. پس خوف و رجاء در اینجا کاملا متعادل باشد نه خوف بر رجاء غلبه کند و نه رجاء بر خوف.
بنابراین وجدان یکی از عوامل مهم برای تزکیه نفس و اخلاق و توبه انسان از گناهی است که انجام داده است.
مخلص کلام اینکه:
ـ از مجموع صحبت هایی که فلاسفه درباره وجدان کرده اند به این نتیجه می رسیم که بعضی از حالات نفسانی منبعث از روح و عقل و وجدان است و تا اینجا به این مسئله می رسیم که وجدان ارتباط مستقیم و غیر مستقیم با روح و روان داشته و نقش وجدان در حیات آدمی اثرات عمیقی دارد. همچنان که می تواند در تزکیه نفس و روح، را از آلودگی ها نجات داده و عقل عملی را تقویت نماید و سعادت و نیکبختی روح را در عالم پس از مرگ تامین نماید
زهرایوسفی مصری و احمدزمردیان
