یکی از مباحث و مسائل مهمی که در فرهنگ نهج البلاغه مورد توجه و بیان قرار گرفته، موضوعی به نام زن و جایگاه آن است. هر چند با دقت و تأمل در این منبع ارزشمند به این مطلب اذعان خواهیم داشت که سید رضی، نتوانسته است اندیشه کامل و جامع امام علی(علیه السلام) را در خصوص زن در این کتاب ارزشمند جمع آوری کند، به همین جهت داوری و قضاوت قطعی در خصوص جایگاه زن در نگاه و اندیشه امام علی(علیه السلام) با آن عبارات محدود و مختصر که در نهج البلاغه وجود دارد، قضاوتی منصفانه، عادلانه و قریب به واقعیت نخواهد بود.
در واقع دست یابی به جایگاه زن در اندیشه امام علی(علیه السلام) زمانی مسجل و باورپذیر خواهد بود که می توانستیم هر آنچه حضرت در خصوص این قشر از جامعه بیان داشته را جمع آوری کنیم، این در حالی است که فقدان وکاستی این مطلب بر محققان، روشن و بارز است. از طرفی سخنان محدودی که در خصوص زنان در نهج البلاغه نقل شده، برای مستندسازی نیاز به فقه الحدیث و درایت الحدیث جامعی دارد، تا اینکه سخن ناحقی به حضرت نسبت داده نشود.
جایگاه و موقعیت زن در نهج البلاغه
زن به مثابه ی گلی خوشبو
یکی از زیباترین و ارزشمند ترین عبارتی که از امام علی(علیه السلام) در خصوص زن در نهج البلاغه به کار گرفته شده است، عبارتی است که گویای روح لطیف، حساس و ظریف زنان است. حضرت این قشر جامعه را با این عبارت توصیف می فرماید: «فَإِنَّ الْمَرْأَهَ رَیْحَانَهٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَه؛[۱] چون گُلى است(ظریف و آسیب پذیر) نه قهرمان و کار فرما.
در این عبارت کوتاه و بلیغ، نکته دقیق و ظریفی نهفته است که گویای واقعیت ویژگی های جامعه زنان است. امام علی(علیه السلام) زن را ریحانه معرفی می کند، حضرت این عبارت را به صورت استعاره به کار برده است، تا موقعیت زن را در زندگی روشن سازد، به همین جهت زن را به زیبنده ترین صفت توصیف فرموده است.
خدای متعال در قرآن کریم وقتی می خواهد در آیاتی بهشت را برای بندگان توصیف کند این چنین می فرماید: «فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبینَ فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ وَ جَنَّهُ نَعیمٍ؛[واقعه، آیات۸۹و۸۸] پس اگر او از مقرّبان باشد، در رَوح و ریحان و بهشت پرنعمت است!.»، علامه طباطبایی در المیزان می نویسد: «بعضى گفتهاند: ریحان به معناى همان گیاه خوشبو است»[۲]
کارهای سخت و طاقت فرسا ممنوع!
از آنجا که در منطق و نگاه امام علی(علیه السلام) زن همانند گل معرفی می شود، به تبع انتظار کارهای سخت و طاقت فرسا نیز نباید از او داشت، چرا که این چنین کارهایی که از توان فیزیکی و جسمی او خارج است می تواند موجبات فرسودگی و زمختی زن را فراهم کند، از این رو حضرت در عبارتی می فرماید: «لَا تُمَلِّکِ الْمَرْأَهَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا[۳] زنان را در اموری که بیش از توان آنها است به کار نگیر.».
در نگاه امام علی(علیه السلام) اصل زیر بنایی در به کارگیری زنان را، رعایت توان و ظرفیت آنان می دانند، از این عبارت می توان این چنین برداشت کرد که، حضرت حفظ صفا، سلامت، لطافت زنان را برای تحکیم خانواده و تکامل بشری امری ضروری دانسته و ایفای وظایف گسترده و سنگین را به علت وارد آمدن ضربات غیر قابل جبران به طراوت و شادابی زنان، مجاز نمی داند.[۴]، این مطلب را می توان در عبارت دیگری که از حضرت نقل شده است نیز مشاهده کرد: «فِی رِسَالَهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع إِلَى الْحَسَنِ ع لَا تُمَلِّکِ الْمَرْأَهَ مِنَ الْأَمْرِ مَا یُجَاوِزُ نَفْسَهَا فَإِنَّ ذَلِکَ أَنْعَمُ لِحَالِهَا وَ أَرْخَى لِبَالِهَا وَ أَدْوَمُ لِجَمَالِهَا؛[۵] بیش از توان زنان، امور مربوطه را تحمیل نکنید، زیرا این رعایت ها برای حال آنها مناسب تر و برای آرامش شان سود مندتر و در دوام زیبایی آنان مؤثر تراست.»
زن آزاری ممنوع!
در نگاه امام علی(علیه السلام) زن آزاری کاری بسیار زشت و ناپسند معرفی شده است، و افراد را از آزار رساندن به زنان نهی کرده است حضرت در عبارتی می فرماید: «وَ لَا تَهِیجُوا النِّسَاءَ بِأَذًى وَ إِنْ شَتَمْنَ أَعْرَاضَکُمْ وَ سَبَبْنَ أُمَرَاءَکُم؛[۶] زنان را با آزردن به هیجان نیاورید گرچه متعرض آبروى شما شوند، یا به بزرگانتان ناسزا گویند.»، اگر این سخن نیکوی امام علی(علیه السلام) در خصوص زنان، حداقل در نهاد و محیط خانواده به کار گرفته شود، بسیاری از مشاجرات و اختلافات خانوادگی به راحتی با چشم پوشی از لغزش زن و همچنین عدم آزار و اذیت ایشان برطرف خواهد شد، چه بسیار درگیری ها و ناملایماتی که با اندکی چشم پوشی، گذشت، و حذف آزار و اذیت، به دوستی و صمیمیت و آرامش در کانون خانواده مبدل می شود.
برخی از وظایف زنان در نهج البلاغه
در فرهنگ و آموزه های نهج البلاغه به نکاتی در خصوص زنان مواجه می شویم که می توان آن مطالب را به عنوان شاخص ها و وظایفی زیبا و روشن در حیطه خانواده و روابط اجتماعی برای زن تعریف کرد. غیرتمندی، عفت ورزی، همسرداری، گوشه ای از وظایفی است که می توان آن را در لابه لای معارف نهج البلاغه مشاهده کرد، برای نمونه در خصوص وظیفه همسرداری، حضرت در عبارتی زیبا همسرداری را برای زن همچون جهاد ارزشمند معرفی می کنند: «وَ جِهَادُ الْمَرْأَهِ حُسْنُ التَّبَعُّل؛[۷]جهاد زن خوشرفتارى با شوهر است.»
سه ویژگی و خصوصیت ممتاز زنان در نهج البلاغه
خِیَارُ خِصَالِ النِّسَاءِ شِرَارُ خِصَالِ الرِّجَالِ الزَّهْوُ وَ الْجُبْنُ وَ الْبُخْلُ فَإِذَا کَانَتِ الْمَرْأَهُ مَزْهُوَّهً لَمْ تُمَکِّنْ مِنْ نَفْسِهَا وَ إِذَا کَانَتْ بَخِیلَهً حَفِظَتْ مَالَهَا وَ مَالَ بَعْلِهَا وَ إِذَا کَانَتْ جَبَانَهً فَرِقَتْ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ یَعْرِضُ لَهَا؛[۸] و آن حضرت فرمود: بهترین خصلتهاى زنان بدترین خصلتهاى مردان است: کبر، بخل، ترس. هرگاه زن داراى کبر باشد جز در برابر شوهر سر فرود نیاورد. و چون بخیل باشد مال خود و شوهرش را حفظ کند. و وقتى ترسو باشد از هر چه به او روى آرد دورى نماید.
۱- تکبر و بزرگی منشی:
تکبر و بزرگ منشی زن به او اجازه نمی دهد که به راحتی مقهور نامحرم شود، این عنصر به نوعی خود می تواند تقویت کننده عناصری همچون وقار، متانت و سنگینی باشد، شاخص زیبایی که او را از هرزگی، و سبک سری باز می دارد.
حضرت در این عبارت تأثیر این شاخص را بر زندگی اجتماعی زن این چنین بازگو می کند: « فَإِذَا کَانَتِ الْمَرْأَهُ مَزْهُوَّهً لَمْ تُمَکِّنْ مِنْ نَفْسِهَا؛ زیرا زن هرگاه مغرور باشد خودش را در اختیار [نامحرم] نمىگذارد.»
۲- بخل و یا مدیریت اقتصادی:
این روحیه و ویژگی به نوعی در خدمت استحکام خانواده قرار می گیرد، زنانی که از این عنصر در خانواده بهره می گیرند، به طور مستقیم در توانمندی و مدیریت اقتصادی خانه و خانواده تأثیر مثبت ایفا می کنند، کما اینکه حضرت نیز در این خصوص می فرماید: «إِذَا کَانَتْ بَخِیلَهً حَفِظَتْ مَالَهَا وَ مَالَ بَعْلِهَا؛ هرگاه بخیل (ممسک) باشد مال خود و شوهرش را نگه مىدارد.»
۳- ترس ممدوح در روابط اجتماعی:
مقصود از ترس در این فراز از حکمت هر نوع ترسی نیست، بلکه یک نوع حالت روحی بازدارنده است که زنان را از وارد شدن در مهلکه های خطرناک و ویرانگر باز می دارد. چه بسیار زنانی که اگر قدری در روابط خود با جنس مخالف، ترس را چاشنی روابط خود می کردند هیچ گاه به واسطه احساسات و عواطف سرشارشان مقهور عشق های بی پایه و اساس نمی شدند.
سخن نهایی
هر چند ظرفیت محدود این نوشتار کوتاه به ما اجازه پرداختن به همه آنچه در نهج البلاغه در خصوص زنان بیان شده را نداد، ولی در پایان دوباره این نکته را متذکر می شویم که نهج البلاغه در بردارنده تمام اندیشه و منظومه فکری امام علی(علیه السلام) در خصوص جامعه زنان نیست.پی‌نوشت‌ها:[۱]. نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص۴۰۵.
[۲]. ترجمه المیزان، ج۱۹، ص۲۴۲.
[۳]. نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص۴۰۵.
[۴]. برنامه ریزی راهبری مسائل زنان در نهج البلاغه، سیمین دخت بهزاد پور، ص۸۶.
[۵]. الکافی (ط – الإسلامیه)، ج۵، ص۵۱۰، ح۳.
[۶]. نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص۳۷۳.
[۷]. همان، ص۴۹۴. [۸]. همان، ص۵۰۹.
