مادر فرزند را به کاری امر می‌کند در حالی که پدر از آن کار نهی می‌کند،
در قرآن کریم بعد از آن که خدای متعال انسا ن ها را از شرک نهی فرموده، نسبت به احسان درحق پدر و مادر سفارش کرده است. مرحوم علام طباطبائی می‌گوید: بعد از توحید یکی از بزرگ‌ترین واجبات الاهی احسان به والدین است [۱] و در این احسان و احترام فرقی بین والدین مؤمن و کافر نیست؛ زیرا قرآن به صورت مطلق (بدون هیچ قیدی) می‌فرماید: به پدر و مادر احسان کنید”. [۲]
اما در پاسخ به سؤال شما باید گفت:
الف. گاهی پدر و مادر با هم فرزند را بر انجام کاری که معصیت و خلاف شرع است، امر می‌کنند، در این صورت اطاعت از آنان واجب نیست.
قرآن در این باره می‌فرماید: “ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، و اگر آن دو (مشرک باشند) و تلاش کنند که برای من همتایی قائل شوی که به آن علم نداری، از آنها پیروی مکن”!. [۳]
امام علی (ع) می‌فرمایند: ” اطاعت از مخلوق (هر کس که باشد) در انجام معصیت الا هی پذیرفتنی نیست”. [۴]
یا “حق پدر آن است که فرزند در هر چیزی جز معصیت خداوند، از او پیروی کند”. [۵]
امام رضا (ع) در این باره می‌فرمایند: “نیکی به پدر و مادر واجب است، اگر چه مشرک باشند، ولی اگر امر به معصیت خداوند کردند، نباید از آنان اطاعت شود”. [۶]
اما در غیر این صورت؛ یعنی در مستحبات، مکروهات و مباحات، اطاعت از آنان لازم است. لذا فقها فرموده‌اند:
۱. اگر پدر و مادر فرزندشان را از روزهٔ مستحبی نهی کنند، احتیاط واجب آن است که روزه نگیرد. همچنین اگر روزهٔ مستحبی فرزند موجب اذیت پدر و مادر بشود، باید ترک شود و اگر روزه گرفت باید افطار کند. [۷]
۲. اگر پدر یا مادر به فرزند خود امر کنند که نماز را به جماعت بخواند، چون اطاعت پدر و مادر واجب است، بنابر احتیاط واجب باید نماز را به جماعت بخواند و قصد استحباب نماید. [۸]
۳. نماز اوّل وقت مستحب است، اما اگر پدر فرزند را به انجام کاری مستحب یا مباح امر کند، اطاعت آنها بر نماز اوّل وقت مقدم است. [۹]
ب. گاهی یکی از والدین فرزند را به کار موافق شرع، و دیگری او را به کاری که در آن معصیت خداوند است، امر می‌کند، دراین صورت به طور قطع باید به گفته کسی عمل کرد که موافق شرع است.
د. گاهی پدر و مادر از انسان امر مباحی را درخواست می‌کنند، ولی یکی از آنان خواستار انجام آن عمل و دیگری خواستار ترک آن است.
در این مورد باید گفت: اگر در شرع اسلام، ولایتی برای پدر ثابت شده باشد؛ مثل ازدواج دختر باکره و … که پدر ولایت دارد، در این موارد بدیهی است که سخن صاحب ولایت مقدم می‌شود، [۱۰] اما در مواردی که ولایتی برای هریک از پدر و مادر ثابت نگشته است، از طرفی در متون دینی از پیامبر اسلام (ص) نقل شده که مردی خدمت حضرت رسید و عرض کرد به چه کسی نیکی کنم؟ حضرت فرمودند: به مادرت، دوباره پرسید، حضرت جواب دادند: مادرت، برای بار سوم پرسید، حضرت باز هم فرمودند: مادرت، آن گاه که برای چهارمین بار پرسید، فرمودند: پدرت. [۱۱]
از طرف دیگر در دسته‌ای از روایات آمده است:
از پیامبر (ص) پرسش شد: بزرگ‌ترین حق برگردن مرد (شخص) از آنِ کیست؟ فرمود: حق پدر بر گردن او است. [۱۲] یا روایتی است که پیامبر (ص) می‌فرمایند: تو و آنچه از اموال که مالکش هستی از آن پدرت است. [۱۳]
در این که مفاد و حاصل این روایات چیست؟ و بین این گونه احادیث چگونه می‌توان جمع کرد، باید گفت: وجوب اطاعت پدر و مادر [۱۴] در غیر امر به معاصی و نهی از واجبات، فی الجمله اجماعی است و از متون دینی می‌توان فهمید که در چنین مواردی، فرزند باید جانب مادر را بیشتر رعایت نماید. [۱۵]
دلایل ما عبارت‌اند از:
۱. همان گونه که بیان شد رسول خدا (ص) سه مرتبه امر به نیکی به مادر فرموده و در مرتبه چهارم امر به برّ و نیکی به پدر کرد.
۲. اگرچه روایتی که گذشت، حق پدر را بزرگ‌ترین حق می‌داند، اما مستفاد از روایات دیگر این است که حق مادر بزرگ‌تر است. مثلاً از حضرت رسول (ص) پرسیده شد که حق پدر چیست؟ فرمودند: این که او را اطاعت نمایی، تا زنده است. سؤال شد: حق مادر چیست؟ فرمودند: “هیهات، هیهات اگر به عدد ریگ‌های بیابان و قطره‌های باران در خدمت مادر بایستید معادل با یک روزی که در شکم او بوده‌اید نخواهد بود”. [۱۶]
۳. روحیهٔ مادر حساس‌تر است و چنین روحیه‌ای محبت بیشتری را می‌طلبد و تقدم سخن مادر در چنین مواردی مطابق با خواست تکوین است.
به هر حال نکته‌ای که نباید از آن غافل بود این است که فرزند در این موارد، باید تا جایی که ممکن است از شیوه‌هایی برای اطاعت امر مادر، استفاده کند که موجبات اذیت و آزار پدر هم فراهم نشود.
پی نوشتها:
[۱] طباطبائی، محمد حسین، (ترجمه) المیزان، ج ۱۳، آیه ۱۴ و ۲۳ اسراء.
[۲]. انعام، ۱۵۱، همچنین در روایتی از امام باقر (ع) وارد شده است که “به والدین بر و نیکی کنید چه فاجر باشد و چه نیکوکار، بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۵۶، چاپ وفا، بیروت.
[۳]. عنکبوت، ۸؛ لقمان، ۱۵، در این ادامهٔ همین مطلب دارد: ولی با آن دو، در دنیا به طرز شایسته‌ای رفتار کن.
[۴]. “لا طاعه لمخلوق فی معصیه الخالق”؛ نهج البلاغه، قصار الحکم، ش ۱۶۵.
[۵]. “اِنَّ لِلْوالِدِ عَلَی الْوَلَدِ حَقّاً … فَحَقُّ الْوالِدِ اَنْ یطیعَهُ فی کلِّ شَیءٍ اِلّا فی مَعْصِیهِ اللهِ”، نهج البلاغه، کلمات قصار، ش ۳۹۹.
[۶]. مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۷۲.
[۷]. توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج ۱، ص ۹۶۶ مسئلهٔ ۱۷۴۱.
[۸]. توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج ۱، ص ۷۶۹ مسئلهٔ ۱۴۰۶.
[۹] مرحوم شهید در قواعد فرموده: شکی نیست که هر آن چیزی که نسبت به بی گانگان واجب یا حرام است، نسبت به پدر و مادر واجب است و پدر و مادر ویژگی‌هایی نیز دارند که از این قرار است:
اوّل: مسافرت مباح یا مستحب بدون اذن و رضایت پدر و مادر حرام است.
دوم: اطاعت پدر و مادر در هرحال واجب است حتی درمورد شبهه؛ زیرا ترک شبهه مستحب و اطاعت آن دو واجب است.
سوم: اگر پدر و مادر او را صدا زدند و اوّل وقت نماز است، خواندن نماز را تأخیر اندازد و جواب آن دو را بگوید.
چهارم: اگر از حضور به جماعت منع کردند، اقرب آن است که لازم نباشد قبول، مگر هر گاه بر والدین شاق باشد، مثل آن که در تاریکی شب در وقت عشا یا صبح برود.
پنجم: در صورتی که جهاد واجب کفایی باشد نه تعیینی، می‌توانند او را از رفتن به جهاد منع کنند.
ششم: اگر مشغول نماز نافله باشد و پدر و مادر او را صدا بزنند باید نمازش را قطع نموده و جواب بدهد.
هفتم: اگر پدر اجازه ندهد فرزند نمی‌تواند روزهٔ مستحبی بگیرد، همهٔ اینها درحد توان و قدرت است. نک: القواعد و الفوائد، ج ۲، ص ۴۷- ۴۹.
[۱۰] نک: وسائل الشیعه، چاپ اسلامیه. ج ۱۴، ص ۱۱- ۱۲۰.
[۱۱]. مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۱، باب حقوق والدین؛ کافی، ج ۲، ۱۵۹.
[۱۲]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، چاپ اسلامیه. ج ۱۴، ص ۱۱۲، ح ۲۵۳۰۰۰، “مَنْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَقّاً عَلَی الرَّجُلِ قَالَ وَالِدُه”.
[۱۳] صدوق، معانی الاخبار، ج ۱، ص ۲۵۷، چاپ جامعهٔ مدرسین.
[۱۴] البته باید توجه داشت که فقها در باره این که اطاعت از پدر و مادر واجب است یا اذیت کردن آنان حرام است، بحث‌هایی نموده‌اند. بعضی از آنان این دیدگاه را مطرح کرده‌اند که اطاعت واجب نیست، اما اذیت حرام است، آنان فرموده‌اند: کاری که موجب اذیت والدین شود و بر فرزند واجب نبوده باشد، باید آن کار را مرتکب نشود و یا از پدر و مادر مخفی دارد یا آنها را راضی کند، ولی اطاعت آنان به عنوان اطاعت والدین وجوبی ندارد (بلکه اذیت آنان حرام است). تبریزی جواد، استفتائات جدید، مسئلهٔ ۲۲۳۰، چاپ اوّل انتشارات سرور؛ فاضل محمد، جامع المسائل، ج ۱، مسئلهٔ ۲۱۸۸؛ امام خمینی، توضیح المسائل مراجع، ج ۲، مسائل متفرقه، مسئلهٔ ۸۵، چاپ اوّل، انتشارات اسلامی، ص ۶۷۵.
[۱۵] نک: مرحوم میرزای قمی در جامع الشتات فی أجویه السؤالات، ج ۱، ص ۲۴۱. ایشان می‌فرماید: هر گاه مردد شود میان رضا جویی پدر و مادر و جمع ممکن نباشد دور نیست که رضای والده را مقدم دارد بر رضای پدر.
۱۶]. [“قِیلَ یا رَسُولَ اللَّهِ مَا حَقُّ الْوَالِدِ قَالَ أَنْ تُطِیعَهُ مَا عَاشَ فَقِیلَ مَا حَقُّ الْوَالِدَهِ فَقَالَ هَیهَاتَ هَیهَاتَ لَوْ أَنَّهُ عَدَدَ رَمْلِ عَالِجٍ وَ قَطْرِ الْمَطَرِ أَیامَ الدُّنْیا قَامَ بَینَ یدَیهَا مَا عَدَلَ ذَلِک یوْمَ حَمَلَتْهُ فِی بَطْنِهَا”، مستدرک‌الوسائل، ج ۱۵، ص ۲۰۴، روایت ۱۸۰۱۴ – ۱۹.
