حجاب و قانون‌مندی روابط زن و مرد در قرآن
نویسنده :عباس رجبی
بی‌شک، پوشش زن در برابر مردان نامحرم، یکی از ضروریات دین اسلام است که درباره جنبه اسلامی آن نمی‌توان تردیدی به خود راه داد. در قرآن کریم و روایات وارده از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)و ائمه معصومین (علیهم‌السلام) و نیز در کلمات فقها، به وجوب و کیفیت آن تصریح شده است.
حجاب در ادیان گذشته نیز وجود داشته است، ولی این حکم در دین اسلام بسیار مترقی‌تر است، زیرا در این دین، از افراط و تفریط‌هایی که در مورد پوشش زنان در ادیان و اقوام گذشته وجود داشته، اجتناب شده و برای حجاب، حدی متناسب با غرایز انسانی در نظر گرفته شده است. حجاب اسلامی به معنای حبس زن در خانه و دوری از شرکت در مسائل اجتماعی نیست، بلکه بدین معناست که زن در معاشرت خود با مردان بیگانه عفت و حیا پیشه کند، موی سر و اندام خویش را بپوشاند و از جلوه‌گری و خودنمایی بپرهیزد.
مرحوم شهید مطهری در این باره می‌فرماید: «اسلام می‌گوید: نه حبس نه اختلاط، بلکه حریم. سنت جاری مسلمین از زمان رسول خدا همین بوده است که زنان از شرکت در مجالس و مجامع منع نمی‌شدند، ولی همواره اصل «حریم» رعایت شده است. در مساجد و مجامع، حتی در کوچه و معبر، زن با مرد مختلط نبوده است.»۱
در قرآن کریم در مورد حجاب و قانون‌مندی روابط زن و مرد، دو دسته آیه وجود دارد. دسته اول آیاتی که در مورد وجوب حجاب و پوشش ظاهری و حد و کیفیت آن نازل شده است؛ و دسته دوم آیاتی که نوع رابطه بین مرد و زن نامحرم را بیان می‌کند و آنان را از کارهایی که عفت و پاکدامنی‌شان را تهدید می‌کند، برحذر می‌دارد، که در ذیل می‌آید.
کیفیت پوشش در قرآن
قرآن در دو آیه، کیفیت پوشش زن در حضور نامحرم را بیان می‌کند:
الف) سوره نور، آیه ۳۱ : «وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ…؛ و به زنان با ایمان بگو چشم‌های خود را (از نگاه‌های هوس آلود) فرو گیرند و عفّت خویش را حفظ کنند و زینت خود را، جز آن مقدار که نمایان است آشکار ننمایند و (اطراف) روسری‌ها و مقنعه‌های خود را بر سینه خود افکنند (تاگردن و سینه با آن پوشانده شود)، و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان یا پدرانشان، یا پدرشوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان هم‌کیششان، یا بردگانشان، یا افراد سفیه که تمایلی به زن ندارند، یا کودکانی که از امور جنسی مربوط به زنان آگاه نیستند. و هنگام راه رفتن پاهای خود را بر زمین نزنند تا زینت پنهانی‌شان دانسته نشود (و صدای خلخالی که بر پا دارند به گوش نرسد).و همگی به سوی خدا باز گردید ای موءمنان، تا رستگار شوید».
شهید مطهری۲ در باره مفاد این آیه و آیه قبل آن می‌فرماید: دو آیه ۳۰ و۳۱ نور مربوط به وظایف زن و مرد در معاشرت با یکدیگر است که شامل چهار قسمت است:
۱- هر مسلمان، چه مرد وچه زن، باید از چشم‌چرانی و نظربازی اجتناب کند.
۲- مسلمان،خواه مرد یا زن، باید پاک‌دامن باشد و عورت خود را از دیگران بپوشاند.
۳- زنان باید پوشش داشته باشند و آرایش و زیور خود را بر دیگران آشکار نسازند و در صدد تحریک و جلب توجه مردان برنیایند.
۴- دو استثنا برای پوشش زن ذکر شده که یکی با جمله «وَلا یبْدِینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها» بیان شده است و نسبت به عموم مردان است و دیگری با جمله « وَلایبْدِینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ…» ذکر شده و نداشتن پوشش را برای زن نسبت به عده خاصی تجویز می‌کند.
همچنین از جمله «وَ لا یضْرِبْنَ بِاَرْجُلِهِنَّ لِیعْلَمَ ما یخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ؛ هنگام راه رفتن پاهای خود را بر زمین نزنند تا زینت پنهانی‌شان دانسته شود» فهمیده می‌شود: پای‌کوبی، نمودی کامل از ظاهر کردن باطن سکس زن است و به انواع حرکات تحریکی که باعث جلب توجه مردان نامحرم می‌شود، اشاره دارد.۳
ب) آیه ۵۹ سوره احزاب: « یا أَیهَا النَّبِی قُل لأَزْوَاجِک وَبَنَاتِک وَنِسَاء الْمُوءْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِن جَلابِیبِهِنَّ؛ ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان موءمن بگو جلباب‌های (= روسری‌های بلند) خود را بر خویش فرو افکنند، این کار برای این‌که (به پاکدامنی) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ (و اگر تاکنون خطا وکوتاهی از آنان سر زده، توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده و رحیم است».
شهید مطهری در توضیح کلمه «جَلباب» بعد از این که به اقوال مفسرین اشاره می‌کند، می‌فرماید: «چنانچه ملاحظه می‌فرمایید معنی جلباب از نظر مفسران چندان روشن نیست. آن چه صحیح‌تر به نظر می‌رسد این است که در اصل لغت، کلمه جلباب شامل هر جامه وسیع می‌شده است، ولی غالباً در مورد روسری‌هایی که از چارقد بزرگ‌تر و از ردا کوچک‌تر بوده است به کار می‌رفته است. ضمناً معلوم می‌شود دو نوع روسری برای زنان معمول بوده است: یک نوع، روسری‌های کوچک که آن‌ها را «خِمار» یا مقنعه می‌نامیده‌اند و معمولاً در داخل خانه از آن‌ها استفاده می‌کرده‌اند. نوع دیگر، روسری‌های بزرگ که مخصوص خارج منزل بوده است. این معنا با روایاتی که در آن‌ها لفظ جلباب ذکر شده است نیز سازگار است».۴
قانون‌مندی روابط زن و مرد در قرآن
دسته دوم به آیاتی اشاره می‌کند که درباره کیفیت ارتباط با نامحرم است. در این آیات، موءمنان خصوصاً زنان را از رفتارهایی که سبب جلب توجه و تحریک نامحرم می‌شود، باز می‌دارد و حیا و عفت در مقابل نامحرم را مورد ستایش قرار می‌دهد:
سخن گفتن با نامحرم در احزاب، آیه ۳۲ آمده: «یا نِسَاء النَّبِی لَسْتُنَّ کأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً؛ ای همسران پیامبر، شما همانند هیچ یک از زنان معمولی نیستید اگر تقوا پیشه کنید، پس به گونه‌ای هوس‌انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع نکنند، و به شایستگی سخن بگویید».
این آیه گرچه خطاب به همسران پیامبر است، ولی اختصاص به آن‌ها ندارد و شامل همه زنان مسلمان می‌شود. طبق این آیه زنان نباید در گفتگو با نامحرم از سخنانی که مفهوم یا آهنگ آن وسوسه‌آمیز و تحریک‌کننده باشد استفاده کنند؛ چه بسا در بین آن‌ها افرادی باشند که به سبب ضعف ایمان و آلودگی به هوس‌های شیطانی، تحریک شوند و خیال گناه در سر خود بپرورانند. بنابراین برای حفظ عفت و پاکدامنی افراد جامعه، بر زنان لازم است در گفتگو با نامحرم دقت لازم را داشته باشند.
خود آرایی و تبرج احزاب / ۳۳ : «وَقَرْنَ فِی بُیوتِکنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیهِ الأُولَی ؛ و (ای زنان پیامبر) در خانه‌های خود بمانید و همچون دوران جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید». در این آیه نیز به زنان دستورات دیگری برای برخورد با نامحرم می‌دهد. در ابتدا از زنان می‌خواهد تا جایی که امکان دارد از خانه خارج نشوند و خود را کم‌تر در معرض دید نامحرم قرار دهند؛ زیرا با این کار جلوی بسیاری از مفسده‌های اخلاقی گرفته می‌شود و زمینه انحراف و ناهنجاری در جامعه از بین می رود. چنانچه در آیه ۵۳ همین سوره به این مطلب اشاره کرده است.
دستور دیگری که این آیه برای زنان دارد این است که از تبرج و جلوه‌گری و جلب توجه نامحرم بپرهیزند. کلمه تبرج از برج گرفته شده و به معنای آن است که فرد، خود را مانند برج در معرض دید و تماشای دیگران قرار دهد. در واقع این قسمت آیه به ما می‌فهماند اگر زنان نمی‌توانند در خانه بمانند و بیرون آمدن از منزل برایشان ضروری است، به گونه‌ای خارج شوند که سبب جلب توجه نامحرم نشوند. پس طبق این آیه، جواز حضور زن در اجتماع مشروط بر این است که اولاً حضورش ضرورت داشته باشد و ثانیاً نحوه حضور او اعم از نوع پوشش، راه رفتن، نگاه کردن و در یک کلمه تمام حرکات و سکناتش به نوعی باشد که در قالب تبرج و جلوه‌گری نبوده و بلکه همراه با حیا و عفت باشد.
در سوره قصص آیات ۲۳و ۲۵، در جریان دختران شعیب و حضرت موسی به همین شیوه رفتاری اشاره کرده و آن را می‌ستاید.
نگاه به نامحرم در سوره نور آیه ۳۰ و ۳۱ : «قُل لِّلْمُوءْمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ … وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ؛ به مردان با ایمان بگو چشم‌های خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گیرند، و به زنان با ایمان بگو چشم‌های خود را (از نگاه هوس‌آلود) فرو گیرند». در این دو آیه نیز به رفتار دیگری که حاکی از عفت و حیاست اشاره می‌کند و آن پرهیز از نگاه هوس‌آلود به نامحرم است. زیرا نگاه به نامحرم اگر از روی لذت باشد، سبب انحراف اخلاقی می‌شود و آدمی را از جاده عفاف دور می‌سازد.
داشتن مکان اختصاصی
احزاب آیه ۵۳ : «وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ ذَلِکمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکمْ وَقُلُوبِهِنَّ؛ و هنگامی که چیزی از وسایل زندگی را (به عنوان عاریت) از آنان (زنان پیامبر) می‌خواهید، از پشت پرده بخواهید؛ این کار برای پاکی دل‌های شما و آن‌ها بهتر است». در این آیه نیز به شیوه دیگری برای حفظ عفت و حیا اشاره می‌کند و به مردان دستور می‌دهد هنگام صحبت کردن با زنان پیامبر و به طور کلی، زنانی که با آن‌ها محرم نیستند، سعی کنند رو در روی آن‌ها قرار نگیرند، بلکه از پشت پرده صحبت کنند. این آیه بر لزوم داشتن مکان اختصاصی برای زنان و عدم جواز ورود آقایان به آن‌ها تأکید می‌کند.
پی نوشت :
۱ـ مجموعه آثار، ج ۱۹، ص ۵۵۱.
۲ـ منبع پیشین.
۳ـ پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج ۲۰، ص ۱۳۷.
۴ـ مجموعه آثار، ج ۱۹، ص ۵۰۲.
