متارکه موقت حدود و شروطی دارد و از آنـ‌که گـذشت یـا باید مرد جریمه دهد و آشتی کند و یا حاضر به طلاق گردد.
در زمان جاهلیت یک نـوع متارکه بین زن و شوهر، متداول بود بنام«ایلاء».
این کلمه در لغت به معنی مطلق سـوگند خوردن بکار رفته؛ امـا در اصـطلاح اعراب پیش از اسلام؛ مقصود از آن، این بود که مرد بهانه های جزئی و برای ایذا و آزار همسر خود، سوگند یاد می کرد که با او مدت طولانی؛ هم بستر نشود و آن را با عبارت و الفاظ و سوگندهای گوناگون و مـیثاق های غلیظی ادا می کرد و بدین وسیله همسر خود را در بن بست سخت و مشکلی قرار می داد. در این حال زن نه مطلقه و آزاد بوده تا بتواند شوهر جدیدی انتخاب کند و نه شوهری داشت تا تحت کفالت انـتخاب کـند و نه شوهری داشت تا تحت کفالت او قرار گرفته از او بهره مند گردد!
مسلماً این عمل؛ یک نوع تجاوز به حقوق زن بود بدون اینکه در مقابل آن، کفاره و جریمه ای قائل باشند. روایتی که از ابن عباس در ایـن مـورد نقل شده است به این حقیقت اشاره می کند. (لمفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ج ۶/۵۵۱)
اسلام با اینکه این عمل را امری نادرست می داند و قرآنم با این جمله: «فان فاؤ فانّ اللّه غفور رحیم» (سوره بقره آیه ۲۲۶) به آن اشاره مـی کند لکـن بدون اینکه سوگند آنان را نادیده بگیرد، جنبه های ناروای آن را اصلاح و شرایط و جریمه ها و قیود و حدود خاصی بر آن اضافه کرده است. (حقوق زن در اسلام و اروپا ص ۲۴۱)
چنانکه مرحوم مجلسی در«مرات العقول» در موضوع «ایلاء» چنین اظـهار مـی دارد: «ایـلاء در وقت سوگند یاد کردن و در اصـطلاح شـرع؛ ایـن است که شوهر، سوگند یاد کند با زنی که قـبلا بـا او هـم بستر شده بود به عنوان آزار و اذیت، مدتی بیش از چـهار مـاه نزدیکی، این عمل در دوران جاهلیت زیاد سابقه داشته و مثل «ظهار» طلاق محسوب می شد، ولی اسلام حکم آن را به ملاحظه مراعات حـقوق زنـان تـغییر داد و برای آن احکام خاصی با شرایط مخصوصی، معین نمود (و در صورت عـدم این شرایط، ایلاء تنها حکم یمین را (از لحاظ لزوم کفاره) دارد.»
توضیح این که بعد از تحقیق ایلاء، اگر شوهر در عرض چـهار مـاه، بـا همسر خود آشتی بکند، لازم است کفاره نقص یمین را بدهد و در این صورت مـانع بـرطرف شده مثل سابق زن و شوهر می باشند و اگر این وضع بیش از چهار ماه طول کشید، چنانچه زن به آن راضـی شـد بـاز اشکالی ندارد و اگر زن راضی نشد و آنرا تحمل ننمود، اسلام حق را بـه جانب زن داده از حـقوق مشروع وی دفاع می کند؛ به این طریق که اگر زن به حاکم شرع مراجعه نمود و احقاق حـق کـرد، حـاکم شرع مرد را به انتخاب یکی از دو طریق زیر اجبار می کند:
۱-آشتی کردن با دادن کفاره و جـریمه!(مراد از این کافره؛ یمین است و آن عمل به یکی از سه چیز اسـت: ۱-آزاد کـردن بنده ۲-یا اطعام ده مستمند ۳-و اگـر از اینها عاجز شد سـه روز روزه گـرفتن.)
۲-طـلاق دادن زن و آزار نمودن همسر خویش.
خداوند در قرآن مجید در مورد متارکه موقتی (ایلاء) در سوره بقره آیـه (۲۲۶-۲۲۷) مـی فرماید: للّذیـن یؤلون من نسائهم تربصّ اربعه اشهر فان فاؤا فانّ اللّه غفور رحیم،و ان عزموا الطـّلاق فـانّ اللّه سمیع علیم.»
(کسانی که درباره همسران خود، ایلاء کنند تنها چهار ماه مـهلت دارنـد (کـه تکلیف خود را روشن کنند): اگر با همسر خود آشتی کنند و کفاره سوگند بخشنده و مهربان اسـت و اگـر جانب طلاق را انتخاب کردند پس خداوند شنوا و دانا است.)
در تفسیر و توضیح این آیـه؛ روایـات کـثیری از رهبران دینی شیعه وارد شده است از جمله روایات زیر است:
امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «هـنگامی کـه مـردی سوگند یاد کرد (البته با شرایطی که در کتب فقه و حدیث عنوان شـده اسـت) که با همسر خویش نزدیکی نکند برای مرد، در مدت چهار ماه مسئولیتی متوجه نمی شود اما بـعد از گـذشتن چهار ماه زن اگر به وضع سابق راضی شد باز برای مـرد مـسئولیتی ندارد ولی اگر زن راضی به این وضـع نـشد و بـه حاکم شرع مراجعه کرد، مرد باید یکی از دو کـار را انـجام دهد یا باید کفاره بدهد و به زناشوئی بازگردد و یا همسر خود را طلاق دهـد و او را آزاد سـازد و قول خداوند در قرآن مجید بـه این حـقیقت دلالت دارد.» (تفسیر نور الثقلین ج/۱/۲۱۹)
چـنانکه مـشاهده مـی کنید «ایلاء» مثل «اظهار» عملی مذموم و بـرای روابـط زناشوئی زیان بخش است و اگـر کـسی چنین سوگندی بخورد به زن این حق داده شده است که بعد از چهار ماه بـه مـحکمه شرع مراجعه و مرد را اجبار کـند یـا به وظایف زناشوئی عمل کـند و یـا متارکه و انحلال خانواده را اعـلام نـماید. به این طریق ایلاء نه تنها طلاق محسوب نمی شود بلکه در صورتی که شوهر بـه الزام مـحکمه شرع، یا به میل و اراده خود، سـوگند خـود را نقض نـمود لازم است کـفاره بدهد.
هرگاه گفته شـود سوگند یاد کردن شوهر بر متارکه موقت، گاهی یک نوع تأدیب همسر ناسازگار اسـت بـنابراین چه مانعی دارد که مورد عمل واقـع شـده مـذمتی نـداشته باشد؟
در پاسـخ می گوئیم در این شـکی نـیست که گاهی قهر کردن مرد با همسرش، موجب اصلاح و تمکین و اطاعت زن ناسازگار می شود و چنین عملی نـیز در اسـلام پیـش بینی شده است چنانکه در قرآن مجید در سوره نـسا آیـه ۲۴ «و اللاّتـی تـخافون نـشوزهنّ فـعظوهنّ و اهجروهنّ فی المضاجع…» اشاره به این حقیقت شده است؛ ولی این موضوع نباید به شکل قسم در آید و یا به وسیله سوء استفاده مردان گردد.
از این رو برخی از روایات اسلامی (فروع کافی ج/۶/۱۳۲) تصریح مـی کند که ایلاء حتی نباید وسیله اصلاح فیما بین واقع شود.
امام صادق (علیه السلام) فرمود: مردی خدمت علی (علیه السلام) آمد و عرض کرد یا امیر المؤمنین زن من قبول کرده است پسر بچه ای را شیر بـدهد (و مـن به آن راضی نیستم) و گفتم سوگند به خداوند از تو دوری می کنم تا او را از شیر بگیری. حضرت فرمود:در اصلاح و رفع اختلاف زن و شوهر نباید از اینگونه سوگند (ایلاء)استفاده نمود.
