فرق شیعه-اسماعیلیه

یکی دیگر از فرقه های منسوب به تشیع اسماعیلیه است که معتقد به امامت اسماعیل فرزند بزرگ امام صادق علیه السلام هستند. او در زمان پدرش از دنیا رفت؛ با این حال پس از شهادت امام صادق علیه السلام گروهی به امامت وی معتقد شدند.
البته اسماعیلیه در مورد سرنوشت امامت پس از اسماعیل اتفاق نظر ندارند؛ بعضی که اسماعیلیه ی خالص نامیده می شوند، قائل شدند اسماعیل نمرده بلکه غیبت کرده است؛ او نمی میرد تا فرمانروای زمین شود و او همان قائم موعود است. گروه دیگری که مرگ اسماعیل را باور داشتند گفتند امامت حق اسماعیل بود و با مرگ او به پسرش محمد انتقال یافت. آنان پیروان مبارک غلام اسماعیل بن جعفرند و مبارکیه نامیده می شوند.
مبارکیه خود به دو گروه تقسیم شدند: گروهی که قرامطه نامیده می شوند و معتقدند که محمد بن اسماعیل نمرده و او همان قائم و مهدی است که روزی ظهور خواهد کرد و به ظهور او دور هفتم جهان آغاز خواهد شد. آنان به وجود امامان مستور بعد از محمد بن اسماعیل اعتقاد ندارند (۲) و گروه دیگری هستند که می گویند دور هفتم جهان به محمد بن اسماعیل آغاز شد و بعد از وی امامان مستوری هستند که در بلاد و شهرها می گردند و داعیان و مبلغانی دارند که مردم را به پیروی از امام مستور فرای می خوانند و بعد از امامان مستور، مهدی ظهور خواهد کرد. (۳)اصول عقاید اسماعیلیه
اسماعیلیه عقاید خود را بر یک توجیه فلسفی از جهان موجودات بنا نهاده و می گویند خداوند ابتدا عقل را آفرید و او از هر جهت کامل بود و به وسیله ی عقل، نفس را خلق کرد و نفس نسبت به عقل مانند نطفه نسبت به طفل است. و چون نفس، مشتاق رسیدن به کمال عقل شد نیاز داشت که از نقص به طرف کمال حرکت کند و حرکت هم نیازمند ابزار حرکت بود، از این جهت افلاک آسمانی پدیدار شد که با تدبیر نفس حرکت دورانی پیدا کرد و انواع موجودات از جماد، نبات و انسان به وجود آمدند.
نبی، صاحب عقل کلی و وصیّ، صاحب نفس کلی است؛ نبی انعکاس عقل کل در عالم محسوسات است و وصی انعکاس نفس کل در عالم محسوسات.
همان گونه که افلاک به تحریک نفس حرکت کردند افراد انسانی نیز به تحریک نبی از نقص به سوی کمال حرکت می کنند.(۴) و با توجه به قداستی که برای عدد هفت قائلند گفته اند حیات انسان و جهان هفت دوره دارد و در هر دوره ای پیامبر و امامانی هستند که عبارتند از:
امام مقیم، رسول ناطق (گویا)، اساس وهفت امام که هر دوره به هفتمین آنان تمام می شود.
امام مقیم کسی است که به تعلیم و تربیت رسول ناطق می پردازد و او را به پا می دارد.
اساس شخصی است که رفیق و یاور رسول ناطق است و امین اسرار اوست.
امام متمّ، کسی است که مکمل و متمم ادای رسالت است. وی مسؤول دعوت به باطن گرایی، نگهبان و مفسر افکار باطنیه است.
از نظر اسماعیلیه امام ممکن است دوگونه باشد: مستودع یا مستقر؛ امام مستودع کسی است که پسر امام و بزرگترین فرزندان او و دانای بر همه ی اسرار و رموز امامت است، جز این که او را حق واگذاری امامت به فرزندانش نیست و امامت در نزد او امانت و دیعه است. او را «نائب الغیبه» نیز می نامند. اما امام مستقر کسی است که از تمام امتیازات امامت برخوردار است و حق دارد که امامت را به فرزندانش واگذارد و آنان وارث امامتش باشند.
امام مستقر در دور اول جهان «انوش» و فرزندان او هستند.
بعثت پیامبر اسلام در دور ششم جهان واقع شده و این دوره با ظهور امام مهدی پایان می پذیرد. در این دوره اما مقیم ابوطالب است، رسول ناطق حضرت محمد صلی الله علیه و آله است که قرآن و شریعت اسلام را از ابوطالب یاد گرفته! امام اساس علی بن ابی طالب و امام متمّ محمد بن اسماعیل است که امام مهدی (۵) است.بعضی دیگر از نامهای اسماعیلیه (۶)
«سبعیه»؛ همان گونه که اشاره شد اسماعیلیه به جهت محو قرار دادن عدد هفت سبعیه نام گذاری شده اند.
«باطنیه»؛ اسماعیلیه قائلند که احکام و معارف اسلام دارای دو چهره ی ظاهر و باطن است؛ ظاهر شریعت مخصوص کسانی است که کم خرد بوده و از کمال معنوی بی بهره اند در حالی که نجات واقعی در عمل به باطن آن است، اما باطن شریعت مکتوم و پنهانی است؛ نیاز به امامی هست که آن را روشن سازد و مردم نسبت به اطلاعاتی که به معانی باطنی شریعت دارند، هفت مرتبه پیدا می کنند که به ترتیب عبارتند از:
مستجیب، مأذون، داعی، حجت، اکام، اساس و ناطق.
کسی که تازه به کیش اسماعیلی درآمده، مستجیب نام دارد.
آن که در آن آئین راسخ شده و اجازه ی سخن گفتن دارد، مأذون است.
اگر به درجه ی دعوت و شایستگی تبلیغ برسد، داعی نامیده می شود.
در صورتی که به ریاست داعیان و مبلغان ارتقا یابد، حجت نام دارد، زیرا گفتار او بر مردم حجت است.
اگر به مرتبه ی ولایت رسد و از معلم بی نیاز شود امام خوانده می شود.
پس از مقام امامت، مقام جانشینی و اساس است و آخرین مرحله مقام ناطق است.
مبلغ و داعی باید با روحیه ی مردم آشنایی داشته باشد. اگر مدعو کسی است که گرایش به عبادات دارد باید با او از راه زهد و عبادت حرف بزند و سرانجام به او بگوید که شریعت دارای ظاهر و باطن است و هدف شارع عملی شدن باطن شریعت است و با سوگند دادن از او پیمان بگیرد که این راز را افشا نکند و گرنه بر او لازم شود که زنش را طلاق داده بندگانش را آزاد کند و اموالش را ببخشد. (۷)گزیده هایی از باطن شریعت از دیدگاه اسماعیلیه
معنای غسل و باطن آن، تجدید پیمان با امام است، جماع، گفتگو کردن با کسی که آشنایی با باطنیه ندارد و زنا، آموختن دانش به اوست. تیمم، آموختن دانش از مأذون است. نماز، دعا برای امام است، زکات، پخش و نشر علم و دانش میان افراد است. روزه، کتمان مذهب و دانش از اهل ظاهر است. حج، دنبال دانش رفتن است. هر سال یک بار نماز واجب است. آتش، علم به ظواهر شریعت است و بهشت، علم به باطن آن است.
درهای بهشت، مراتب علوم باطنیه است و نهرهای شیری که در قرآن از نعمت های بهشت شمرده شده معادن باطن است. نهرهای خمر علم به ظواهر است و نهرهای «عسل مصفی» علم به باطن شریعت است که از امامان و حجت ها آموخته شده باشد. (۸) آسمان ها و زمین های هفت گانه اشاره به امامان هفتگانه است.(۹)
اسماعیلیه بر اساس همان باطن گرایی و تأویل شریعت قائلند عیسی پسر یوسف نجار بود و سخن قرآن که می گوید عیسی پدر نداشت بدین معناست که او معلم نداشت. (۱۰)
معنای قیامت، قیام قائم عصر است و آن عبارت از خروج هفتمین امام است. معاد برگشت هر چیز به اصل خودش از طبایع چهارگانه است. انسان مرکب از جسم و روح است. جسم انسان مرکب از صفراء، سوداء، بلغم و خون است پس جسم تحلیل رفته و به اصل و طبیعت خود بر می گردد، اما روح انسان که همان نفس مدرکه باشد اگر با انجام عبادات صفا پیدا کرده و با دوری از شهوات و تغذیه از علوم باطن رشد کرده باشد به عالم روحانی که از آنجا جدا شده برمی گردد و به او گفته می شود:
«ارجعی الی ربک راضیهً مرضیهً» برگرد به سوی پروردگارت در حالی که خشنود و مرضی (مورد رضایت) هستی اما نفس هایی که در اثر عدم پیروی از امامان معصوم، از رشد بازمانده اند برای همیشه در شکل تناسخ باقی می مانند و از جسدها جدا نمی شوند. (۱۱)
ارزیابی عقاید اسماعیلیه
با بررسی عقائد و عملکرد اسماعیلیه به این نتیجه می رسیم که آنان نه تنها از اهل بیت پیامبر علیهم السلام فاصله گرفتند بلکه از اسلام خارج شدند و از روی مسامحه از فرقه های منسوب به تشیع شمرده می شوند.
ضروری است که ابتدا به بررسی تدابیر ویژه ی امام صادق علیه السلام درباره ی وفات اسماعیل بپردازیم:
اسماعیل به اتفاق همه، در زمان خود امام صادق علیه السلام، از دنیا رفت؛ زراره این چنین نقل می کند:
امام صادق علیه السلام بعد از وفات اسماعیل سی تن از شیعیان خود را به منزلش فراخواند. سپس به یکی از اصحابش به نام داود بن کثیر فرمود: ای داود! روی اسماعیل را بگشای و ببین او زنده است یا مرده. داود نگاه کرد و گفت: مرده است، آن حضرت به همه ی افرادی که در آنجا حاضر بودند دستور داد یکی یکی با دقت صورت اسماعیل را بنگرند و شاهد وفاتش باشند. سپس فرمود: خداوند! شاهد و گواه باش!
سپس دستور فرمود: او را غسل داده کفن کردند و به مفضل فرمود: کفن را از صورت اسماعیل بازکن و همگی بنگرید که او زنده است یا مرده. همه گفتند: ای آقای ما، او مرده است. و از کار آن حضرت شگفت زده شدند، بعد فرمود: خداوند! شاهد و گواه باش…! وقتی که اسماعیل را در لحد نهادند فرمود: ای مفضل، صورت او را باز کن و به جمعیت حاضر فرمود: همه بنگریدآیا او زنده است یا مرده؟ همگی گفتند: ای ولی خدا، او وفات کرده است. بار دیگر فرمود: خداوندا شاهد و گواه باش! همانا اهل باطل در مرگ اسماعیل شک و تردید خواهند نمود برای این که نور خدا را خاموش کنند. سپس با اشاره به پسرش موسی علیه السلام فرمود:
«والله متم نوره و لوکره الکافرون» (۱۲)
خداوند نورش را به اتمام خواهد رساند ولو کافران خوش نداشته باشند و بعد از آن که خاک بر جسد اسماعیل ریختند و دفن تمام شد، دگر بار فرمود: این مرده ی کفن شده ی دفن شده در این لحد کیست؟ همه گفتند: اسماعیل فرزند شماست. فرمود: خداوند! شاهد باش. سپس دست فرزندش موسی علیه السلام را گرفت و فرمود: این حق است و حق با او و از اوست تا خداوند وارث زمین گردد.(۱۳)
و در روایات دیگر آمده که حضرت صادق علیه السلام در تشییع جنازه ی اسماعیل چندین بار دستور داد جنازه را بر زمین بگذارند و کفن از روی اسماعیل پس می زند و به صورتش نگاه می کرد تا مردم در وفات وی شک نکنند. (۱۴)
نیز روایت شده که امام صادق علیه السلام بعضی از شیعیانش را به نیابت از اسماعیل به حج فرستاد. (۱۵)
با همه ی این روشنگری ها و محکم کاری هایی که امام صادق علیه السلام درباره ی وفات اسماعیل کرد باز گروهی که در عصر خود امام صادق علیه السلام نیز بودند، گفتند: نه چنین است که امام صادق علیه السلام فرموده اسماعیل نمرده و او پس از ایشان امام است! و بعضی دیگر گفتند: امامت از اسماعیل به محمد بن اسماعیل انتقال یافت! (۱۶)
افزون بر آنچه یاد شد دلایل زیادی بر فساد عقیده ی اسماعیلیه وجود دارد که بعضی اشاره می شود:
1- همه ی فرقه های اسلام چه شیعه و چه سنی نزول وحی به وسیله ی فرشتگان بر پیامبر صلی الله علیه و آله و ختم نبوت به آن حضرت را، از مسائل ضروری و قطعی اسلام می دانند در حالی که بعضی از اسماعیلیه قائلند ابوطالب محمد را تعلیم و تربیت کرد و شریعت اسلام را به وی یاد داد. و برخی دیگر عقیده دارند محمد بن اسماعیل از پیامبران اولوالعزم است و شریعت اسلام را نسخ خواهد کرد!!
این عقاید نزد شیعه و سنی کفر صریح و آشکار است.
2- شیعه و سنی روایات زیادی از پیامبر محمد صلی الله علیه و آله نقل کرده اند. (۱۷) مبنی بر این که او دوازده جانشین دارد. اعتقاد اسماعیلیه به هفت امام با تمام این روایات تنافی دارد.
3- نام جانشینان دوازده گانه ی پیامبر محمد صلی الله علیه و آله در روایات اهل بیت علیهم السلام مشخص و معین است. عقیده ی اسماعیلیه به امامت اسماعیل یا فرزندش محمد بن اسماعیل، با تمام این روایات مخالفت دارد.
4- عصمت یکی از شرایط امام است و طبق بعضی روایات امام صادق علیه السلام در جواب حسن بن راشد که از امامت اسماعیل سؤال کرد فرمود:
اسماعیل گنهکار است، گنهکار است (معصوم نیست)، او به من و هیچ یک از پدرانم (که معصوم هستیم در عصمت) شباهت ندارد.(۱۸)
البته اسماعیل مرد با فضیلتی بوده و امام صادق علیه السلام علاقه ی زیادی به او داشته و در مرگش نیز خیلی ناراحت شد و سخن فوق برای نفی عضمت اسماعیل است و این که او معصوم نیست و از این جهت شبیه او و پدرانش نمی باشد تا لیاقت برای امامت داشته باشد. (۱۹)
و محمد بن اسماعیل نیز همان کسی است که وقتی به سوی عراق می رفت به امام موسی کاظم علیه السلام، گفت: ای عمو، به من سفارشی کن. آن حضرت دوبار فرمود:
سفارش می کنم که در ریختن خونم از خدا بترسی و مال زیادی نیز به او بخشید.
او سپس نزد هارون رفت و به او گفت: ای امیر مؤمنان! این مملکت دو خلیفه دارد؛ موسی بن جعفر در مدینه که ثروت و پول در اختیارش گذاشته می شود و شما در عراق. هارون گفت: تو را به خدا راست می گویی؟ محمد بن اسماعیل سوگند یاد کرد که راست می گوید و هارون صد هزار درهم به او جایزه داد.
محمد بن اسماعیل پس از برگشت به منزل، همان شب مرد. (۲۰)
پی نوشت :
2- فرق الشیعه، ابو محمد حسن بن موسی نوبختی، ص۸۳-۸۴، انتشارات مکتبه الفقیه قم؛ تاریخ اسماعیلیان، برنارد لوئیس، ترجمه دکتر فریدون بدره ای، ص۹۹، چاپ تهران.
3- الملل و النحل، ابی فتح محمدبن عبدالکریم الشهرستانی، ج۱، ص۱۹۲، تحقیق محمد سید گیلانی، دارالمعرفه بیروت.
4-همان، ص۱۹۳-۱۹۴؛ تاریخ شیعه و فرقه های اسلام تا قرن چهارم، دکتر محمد جواد مشکور، ص۲۳۰، انتشارات اشراقی.
5-ر.ک: الزیدیه نظریه و تطبیق، ص۱۴۸-۱۵۰ به نقل از الامامه، عارف تامر (گفته می شود که او رهبر اسماعیلیه در سوریه است) و بسیاری از منابع دیگر؛ تاریخ الفرق الاسلامیه، علامه شیخ محمد خلیل زین، ص۱۸۶-۱۸۷، موسسه الاعلمی للمطبوعات بیروت؛ تاریخ و عقاید اسماعیلیه، دکتر فرهاد دفتری، ترجمه ی دکتر فریدون بدره ای، ص۱۲۵، نشر فرزان؛ چاپ اول.
6- ر.ک: الملل و النحل، شهرستانی، ج۱، ص۱۹۲.
7-تاریخ شیعه و فرقه های اسلام تا قرن چهارم، ص۲۲۸-۲۲۹.
8- تاریخ الفرق الاسلامیه، علامه شیخ محمد خلیل زین، ص۱۹۲-۱۹۳، موسسه الاعلمی للمطبوعات بیروت.
9-همان، ص۱۹۰.
10- تاریخ اسماعیلیان، برنادر لوئیس، ص۶۰ به نقل از تبصره العوام.
11-تاریخ الفرق الاسلامیه، ص۱۹۲؛ تاریخ شیعه و فرقه های اسلام تا قرن چهارم، ص۲۳۰-۲۳۱.
12- صف (۶۱)، آیه ی ۸.
13-بحار الانوار، ج۴۷، ص۲۵۴.
14- همان، ص۲۴۲.
15- همان، ص۲۵۵.
16- ر.ک: تاریخ و عقاید اسماعیلیه، دکتر فرهاد دفتری، ص۱۰، مقدمه.
17-ر.ک: منتخب الأثر، فصل اول.
18- بحار الانوار، ج۴۷، ص۲۴۷.
19-ر.ک: معجم رجال الحدیث، آیه الله خوئی، ج۳، ص۱۲۶.
20- اختیار معرفه الرجال المعروف برجال الکشی، ابی جعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، ص۲۶۴-۲۶۵، با تصحیح حسن مصطفوی.
منبع: کتاب ادیان اسلامی و فرق اسلامی