قیمومت یا سرپرستی خانواده

سرپرستی خانواده خانواده یک نهاد کوچک امّا اساسی در جامعه انسانی است. این اجتماع کوچک،بسان یک اجتماع بزرگ با مسائل مختلف اقتصادی،تربیتی وفرهنگی روبروست، از این رو موضوع سرپرستی این نهاد مهم وچگونگی ادار? آن موضوعی است که به لحاظ دینی،حقوقی وجامعه شناختی جایگاه ویژه‌ای یافته است.ضرورت وجود سرپرست
به حکم عقل،هر اجتماعی می‌بایست دارای سرپرست ومدیری باشد تا با ایجاد نظم وثبات وهماهنگی بین اجزاء،آن را به سوی هدف مورد نظر هدایت کند.خانواده نیز که خود اجتماعی متشکل از حداقل دو عضو است براساس اهداف معینی تشکیل شده است که تأمین آن نیازمند مدیریت وسرپرستی است.اسلام وتعیین سرپرست
دین اسلام،بنیان خانواده را بر محور مودّت ورحمت وتفاهم ومشارکت زوجین بنا کرده است.امّا به جهت لزوم پرهیز از تشتّت واختلاف اقدام به تعیین سرپرست نموده واین مسؤلیت را به جهت ویژگی‌های موجود برعهده مرد گذاشته شده است. در آیات وروایات متعددی به سرپرستی مرد در خانواده تصریح شده است:
«الرِّجَالُ قَوَّ مُونَ عَلَى النِّسَآءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى‏ بَعْضٍ وَبِمَآ أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَ لِهِمْ »(نساء/۳۴)
«مردان سرپرست زنان هستند بدلیل آنکه خداوند برخی از ایشان را بر برخی دیگر برتری داده ونیز از اموال خویش به عنوان نفقه به همسر خود می‌پردازند.»قیّم به کسی گفته می‌شود که عهده‌دار امور فرد دیگری قرار بگیرد.(۱) قیومت مرد به زن در حوزه خانوادگی است نه در حوزه اجتماعی یعنی این حکم مربوط به زن وشوهر است نه متعلق به مردان وزنان جامعه.
« وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِى عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَهٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ »(بقره/۲۲۸)
«برای زنان حقوقی شاسته است همانند وظیفه‌ای که بر عهد? آنهاست ولی مردان را بر زنان مرتبتی است وخداوند با عزّت و حکیم است.»
این آیه اجمالاً یک نوع برتری را برای مرد در حوزه خانوادگی ثابت می‌کند.مجاهد وقتاده گفته‌اند معنای درجه عبارت است از حق اطاعت،حق استمتاع،زیادتی رشادت مرد و جهاد(۲)
در میان روایات نیز دسته‌ای به سرپرستی مرد در خانواده ومدیریت زن در امور منزل دلالت داشته ودسته دیگر روایات آثار وحدود سرپرستی مرد را بیان کرده‌اند از جمله اینکه رسول اکرم می‌فرماید:
«مرد نسبت به اهل وعیال خود، سرپرست ومسئول است و زن نسبت به خانه شوهر سرپرست ومسئول است.»(۳)
امام صادق (ع) می‌فرماید:
«از خوشبختی مرد آن است که سرپرست خانواده‌اش باشد.»(۴)سرپرستی مرد، عدالت یا تبعیض
منتقدان حقوق اسلامی،سرپرستی مرد را نقض آشکاری بر اصل تساوی حقوق زن مرد دانسته وآن را ناشی از نگاه باطل اصالت مرد وفرعیت زن می‌دانند در پاسخ می‌گوییم:
الف) قیم بودن مرد نسبت به زن، سرپرستی مرد نسبت به خانواده خویش است واساساً به معنای برتری جنس مرد نسبت به جنس زن نیست.
ب) سرپرستی یک امر نشان? کمال و برتری نیست بلکه مسئولیت اجرایی ناشی از تقسیم کار است چنانکه یک سازمان یا نهاد افرادی به عنوان مدیرند واین جایگاه‌یش از آنکه حق باشد یک مسئولیت است و ابداً نشان? برتری معنوی نیست.
ج) توانایی مرد در مسائل اجتماعی واقتصادی بیشتر از زن است وتوانمندی زن در مسائل مربوط به درون خانه بیشتر از مرد استً.
د) سرپرستی مرد به عنوان فرمانروایی مطلق در خانواده نیست بلکه قیام برای اداره زندگی وپذیرش مسئولیت است که حدود و اختیارات آن معین است.
ه) سرپرستی مرد به عنوان اصل تخلف ناپذیر نیست زیرا در صورتی که زن استقلال اقتصادی وصلاحیت اداره زندگی را داشته باشد می‌توان ضمن عقد ازدواج در حدود آن تصرف نموده ویا اصل این حق را برای خود منظور نماید.آثار سرپرستی مرد۱. لزوم اطاعت زن از شوهر
در روایات بسیاری به لزوم اطاعت زن از شوهر خویش در محدود? سرپرستی مرد (امور مربوطه به او) وهمچنین فضیلت آن تصریح شده است. همان‌طوری که سرپرستی مرد کمال معنوی به شمار نمی‌آید اطاعت زن نیز نقص وکم‌ارزش محسوب نمی‌شود.
ملاک کرامت انسان از نگاه خدای سبحان تقوا وپرهیزگاری اوست وهر کدام از زن وشوهر وظیفه خود را به درستی انجام دهد تقوای او فزونتر خواهد بود. رسول خدا (ص) در فضیلت همسران مطیع فرمودند:
«بهترین زنان آنهایی هستند که نگاه بر آنان شوهر را خشنود سازد،چون درخواستی نماید اطاعت کنند واگر غایب باشد ثروت وآبروی او را حفظ نمایند.»(۵)۲. خروج زن از منزل به اذن شوهر
امام صادق (ع) به نقل از پیامبر اکرم (ص) فرمودند:
«یکی از حقوق مرد بر عهده‌ زن آن است که بدون اجازه شوهر از منزل خارج نشود»(۶)
توضیح این‌که این گونه روایات هیچ گاه دلالت بر حبس زن در خانه وجلوگیری از حضور اجتماعی او ندارند ضمن اینکه معنای روایت این نیست که زن باید برای هر بار خروج از منزل اجازه بگیرد بلکه اذن کلی کافی است، علاوه بر این خروج زن از منزل برای ادای حقوق الهی مانند انجام حج واجب یا تولّی وتبری بدون اجازه شوهر جایز نیست.
عده‌ای از فقهاء معتقدند حرمت خروج زن از منزل در صورتی است که با حقوق شوهر منافات داشته باشد.(۷)
در مقابل برخی از فقهاء برآنند که حرمت خروج زن بدون رضایت شوهر مطلق است.(۸)۳- تنبیه زن ناشزه
در یکی از آیات قرآن کریم تنبیه زن ناشزه توسط شوهر با شرایط خاص مجاز شمرده شده است.
« وَالَّتِى تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهجُرُوهُنَّ فِى الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلَا تَبْغُواْ عَلَیْهِنَّ سَبِیلاً إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیًّا کَبِیرًا »(نساء/۳۴)
«آن عده‌ از همسران شما که بیم نافرمانی آنان می‌رود موعظه نمایید. سپس [در صورت تکرار] بستر خود را از آنان جدا کنید سپس [و در صورت تکرار] آنان را تنبیه کنید اما در صورتی که اطاعت کردند راه ظلم را در پیش نگیرید»
آیه کریمه تنبیه زن ناشزه را پس از مراحل موعظه وجدا کردن بستر اجمالاً جایز می‌دارند. در روایات معصومین که مبین آیات قرآن است مقصود از زدن زن،تنبیه او با خرجی ندادن است ودر برخی دیگر از روایات تنبیه زن مشروط به عدم صدمه بر آنان شده است.
سیره عملی وگفتار معصومین (علیهم‌السلام) بیانگر آن است که زدن همسر مغایر اخلاق وعواطف حاکم بر خانواده است. پیامبر اکرم (ص) فرمودند:
«چگونه شما مردان، همسران خود را کتک می‌زنید و[شب هنگام] او را در آغوش می‌گیرد وشرم نمی‌کنید»(۹)
همچنین فرمودند:
«هر مردی به زنش صدمه وارد کند خداوند به نگهبان آتش دستور می‌دهد که بر گون? او هفتاد تازیانه آتشین زنند.»۴- اذن شوهر در تصرفات مالی زن
زن نیز مانند مرد حق هرگونه معامله‌ مالی وبخشش وصدقه از مال خود را دارد وبه عبارت دیگر دارای استقلال اقتصادی است.
الّا اینکه در برخی تصرفات به منظور حفظ انسجام خانواده اذن شوهر را لازم دانسته‌اند.
به عنوان نمونه برخی از فقهاء نذر زن را حتی در مورد اموال خود منوط به اذن شوهر می‌کنند (۱۰) ونیز اجماع فقهاء امامیه به آن است که سوگند زن مشروط به اذن ورضای شوهر است.(۱۱)۵- اذن شوهر بر اعمال مستحبی زن
فقهاء عظام در مورد روزه مستحبی زن آراء مختلفی دارند
امّا در مورد اعتکاف زن، اذن شوهر را لازم می‌دانند ودر مورد حج مستحبی او غالباً به لزوم رضایت شوهر فتوا داده‌اند.(۱۲)۶- لزوم پرداخت نقه زن توسط مرد
بر مرد خانواده لازم است خرجی همسر وفرزندان خود را به نحو شایسته پرداخت نماید.
نفقه همسر شامل غذا،پوشاک، مسکن ودارو می‌شود برخی فقهاء لوازم زینتی وهم? احتیاجات ضروری زن را جزء نفقه می‌دانند.۷- ولایت بر فرزندان
مرد خانواده بر اموال فرزندان نابالغ همچنین بر کارهای آنان حق سرپرستی دارد همچنین رضایت او در ازدواج فرزند دختر لازم است.۸- تمکین جنسی زن در برابر شوهر
از آیات وروایات فراوانی چنین استفاده می‌شود که هر یک از زن وشوهر نسبت به دیگری حق جنسی دارند امّا الزام زن به رعایت حق جنسی شوهر بسیار بیشتر است.
در قرآن کریم آمده است:
« نِسَآؤُکُمْ حَرْثٌ لَّکُمْ فَأْتُواْ حَرْثَکُمْ أَنَّى‏ شِئْتُمْ وَ قَدِّمُواْ لِأَنفُسِکُمْ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ اعْلَمُواْ أَنَّکُم مُّلَاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ »(بقره/۲۲۳)
«زنان شما کشتزار شما هستند هر جا که خواستید به کشتزار خود درآیید وکاری کنید توشه آخرت فراهم نمایید واز خداوند بترسید وبدانید که او را ملاقات خواهید کرد [ودر این مورد] مؤمنان را بشارت بده.»
همچنین در روایات بسیاری به اهمیت وضرروت اجابت زن به هنگام تقاضای جنسی مرد تصریح شد. و در برخی روایات حدود و آداب آن بیان شده است. هنگامی که زن از تمکین جنسی خودداری کند نفقه او ساقط می‌شود.۹- لزوم حسن معاشرت
یکی از اصول حاکم در روابط همسران، معاشرت نیکو است. این اصل اخلاقی ریشه در قرآن کریم دارد آنجا که می‌فرماید:
« وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى‏ أَن تَکْرَهُواْ شَیًْا وَیَجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیْرًا کَثِیرًا »(نساء/۱۹)
«با همسرانتان به نیکی رفتار کنید و اگر کراهت از آن دارید (بدانید)چه بسیار از چیزی کراهت دارید حال آنکه خداوند در آن خیر زیادی قرار داده است.»
البته این حکم اخلاقی، اختصاصی به مرد ندارد ولی از آنجائی که الزاماتی که پیش از این برای زن بیان شد خود مصداقی از حسن معاشرت زن است. مستقلاً آن را ذکر نکردیم.
از جمله مصادیق حسن معاشرت می‌توان به داشتن صداقت،احترام به زن،محبت نسبت به او، مدارا و نرمخویی ونیز کم توقعی اشاره کرد.پی نوشت
1) تفسیرالمیزان، ترجمه چاپ بنیاد علی وفرهنگی علامه طباطبایی ۱۳۶۶،ج ۴،ص ۵۰۷.
2) شیخ طبرسی،مجمع البیان،ج ۲،ص ۵۷۵.
3) وسائل الشیعه،چ بیروت،ج ۵۱،ص ۲۵۱،ب ۲۱،ح ۷.
4) مستدرک الوسائل،ج ۱۴،ص ۲۴۸، ب ۶۳،ح ۱۶۶۱۲.
5) ر.ک،ابوالفتوح رازی،تفسیر کبیر،ج ۱،ص ۷۶.
6) وسائل الشیعه،ج ۱۴،ص ۱۱۱،ح۱.
7) سیدابوالقاسم خویی،منهاج العالمین،انتشارات مهر،۱۴۱۰ ق،ج ۲، ص ۲۸۹.
8) روح الله الموسوی خمینی، تحریر الوسیله، ج ۲،ص ۳۰۳.
9) الطبقات الکبری،ج ۸، ص ۲۰۵.
10)تحریر الوسیله، ج ۲، ص ۱۱۷.م ۳
11)ر.ک: عروه الوثقی،ج ۲، ص ۷۸.
12)ر.ک: عروه الوثقی، ج ۲، ص ۷۸.