قیام عاشورا یکی از تاثیرگذارترین حوادث در تحولات صدر اسلام می باشدکه می تواند از ابعادمتفاوت مورد بررسی قرار گیرد . مجموعه ای بسیار ارزشمند از درس ها و عبرتهایی مختلف که در زمان حال نیز همچنان در حوزه مسائل فردی و اجتماعی امکان بهره برداری و استفاده دارد .به باور برخی از پژوهشگران، بعد از گذشت هزار و چهارصدو اندی سال از آن روز خاص ، همچنان این امکان وجودداردتا هر کس به قدر فهم خویش از این دریای بیکران ، معرفت کسب نماید زیرا تمام آنچه که در رابطه با موضوع قیام عاشورا تاکنون بیان شده است در برابر پیام هاو نکاتی که در آن وجود دارد مشابه قطره ای در برابر دریاست .
مباحث مرتبط باحوزه حفاظت اطلاعات در فرایند قیام عاشورا یکی از مواردی است که نسبت به سایر موضوعات بسیارکمتر به آن پرداخته شده است . حفظ قدرت ابتکار عمل و استفاده از اصل غافلگیری دشمن در شرایط وجود محدودیتهای مختلف یکی ازاساسی ترین الزاماتی است که جهت غلبه بر تهدیدات همه جانبه مورد استفاده امام حسین (ع) و یاران ایشان قرار می گیرد و رعایت ملاحظات حفاظتی نقش بسیار مهمی در تداوم این مسائل داشته است به صورتی که به شهادت اسناد تاریخی ، بروز برخی اشتباهات در زمینه مراعات نکات حفاظتی موجب بروز خسارتی جبران ناپذیر شده است . بر همین اساس در این نوشتار تلاش شده است تا در حد بضاعت ، نکاتی در این حوزه به صورت مختصرتقدیم گرددکه امید است مورد توجه مخاطبان ارجمند قرارگیرد.اگرچه به دلیل گستردگی وقایع امکان پرداختن به تمامی موارد وجود ندارد ولی به قول شاعر آب دریا را اگر نتوان کشید،هم به قدر تشنگی بایدچشید.
اهداف حفاظتی در قیام عاشورا
یکی از ابتدایی ترین مواردی که در رابطه با شناخت اقدامات حفاظتی در فرایند قیام عاشورا می بایست مورد توجه قرار گیرد ، توجه به انواع تهدیدات موجود ، میزان احتمال وقوع و سطح آسیب احتمالی نسبت به هر یک از آنها می باشد تا بتوان موضوعاتی را که محافظت آنها ضرورت داشته است مشخص نمود که تحت عنوان ” اهداف حفاظتی ” قابل تقسیم بندی می باشد که در شکل زیر نشان داده شده است :
این دسته بندی کمک می نماید تا اولویت بندی هریک از موارد امکان پذیر گردیده و در نتیجه دلیل بروز برخی رویدادها و اقدامات از طرف امام حسین (ع) و یاران ایشان در موقعیتهای مختلف بهتر درک شود . مساله بسیار مهمی که در این رابطه می بایست مورد توجه قرار گیرد ، به هم پیوستگی مسائل و تاثیرات متقابل هر یک از آنها بر یکدیگر می باشد . در رابطه با هر یک موضوعات مصادیق مختلفی وجود دارد که در ادامه برخی از مهمترین موارد اشاره می گردد :
اقدامات حفاظتی در حوزه حفاظت شخصی
اگرچه امام حسین (ع) مظهر بزرگ ایثار در راه خداست ولی در جهت رفع خطر از جان خویش و خنثی کردن توطئه هایی که سلامت آن حضرت را تهدید می کرد، کاملا هوشمندانه و با استفاده از ظرفیت های موجود اقدام می فرمودند . به عنوان مثال هنگامی که حاکم مدینه امام را دعوت کرد تا طبق فرمان یزید از او بیعت بگیرد ویا او را به قتل برساند ، امام حسین علیه السلام به همراه سی نفر از خویشاوندان خودکه به دستور امام مسلح شده بودند، به دارالارماه مراجعه کردند . بر اساس آنچه در کتب تاریخی مانند مقتل اب مخنف ثبت شده است ، قرار براین بودشد که همراهان امام در کنار مقر حکومتی آماده باشند و هرگاه فریاد آن حضرت را شنیدند ، بی درنگ به داخل دارالاماره هجوم آوردند و از آسیب به امام جلوگیری نمایند .در کتاب سیدبن طاووس چنین نقل شده است که امام حسین (ع) فردای همان روز به فرستادگان حاکم مدینه که برای بیعت گرفتن آمده بودند می فرمایند ” امشب بگذرد تا ببینم فردا چه می شود ؟” و با استفاده از فریب عوامل حکومتی ، همان شب مدینه را به سوی مکه ترک می نمایند و دیگر دست حاکم مدینه به آن حضرت نمی رسد . از دیگر مواردی که بر اساس مقتل ابی مخنف در این حوزه قابل اشاره می باشد این است که امام حسین(ع)درروز هشتم ذی حجه از تهدید احتمالی ترور شدن و دستگیری توسط عمربن سعدبن عاص که از سرشناسان اموی از طرف یزید به عنوان ” امیرالحاج “منصوب شده بود، از طریقی که در روایات به آن اشاره نشده است ، مطلع می گردد و در همان روز شهر مکه را به سمت عراق ترک نموده و توطئه یزید را ناکام گذاشتند .
لازم به یادآوری است که اندکی توجه به این وقایع می تواند تا حدی فضای امنیتی را که در آن ایام برای امام حسین (ع) ایجاد شده بود را نشان دهد . درواقع تهدید حذف فیزیکی دردرجه بالایی از احتمال وقوع قرار داشته است . تنها بعد از ۲۰ سال از شهادت حضرت امیر المومنین علی (ع) به عنوان حاکم اسلامی ، شرایط اجتماعی به جایی رسیده است که امکان دارد امام حسین (ع) در دارالاماره شهر مدینه و یا در حریم خانه کعبه به قتل برسد . وقتی در شهر مکه و مدینه که مرکز دنیای اسلامی بوده و مردم آن دیار علی القاعده بیشترین شناخت را نسبت به امام حسین (ع) داشته اند شرایط چنین باشد ،می توان تصور نمود که در سایر شهرهای دیگر بلاد اسلامی وضعیت به چه صورتی خواهد بود.
اقدامات حفاظتی جهت حفاظت از خانواده
یکی ازپیچیده ترین اقدامات امام حسین (ع) در قیام عاشورا مساله همراه نمودن خانواده در چنین سفرپرمخاطره ای می باشد. صرفه نظر ابعاد معنوی مساله که در بیانات امام حسین به آن اشاره شده است ، ازجنبه اقدامات حفاظتی نیز این اقدام قابل تحلیل می باشد. وقتی بنا بر روایات تاریخی ،عوامل حکومتی بنا بر دستور یزید ، در مدینه قصد کشتن امام علیه السلام را داشته اند آیا برای خانواده ایشان حرمتی قائل خواهند بود. اگر عوامل حکومتی خانواده امام حسین ( ع) را گروگان می گرفتند ،ضمن اینکه می توانستند امام را جهت پذیرش خواسته خود تحت فشار قرار دهند ، این فرصت را می یافتند تا نسبت به شخصیت ممتاز امام حسین (ع) در ذهن مردم شبهه ایجاد نموده و موضوع قیام عاشورا را به عنوان یک حرکت اصلاحی اجتماعی تحت الشعاع قراردهند .
مقابله با طرح هجوم به خیمه ها از پشت سر از طریق کندن خندق درشب عاشورا و پرکردن آن با نی ها و هیزم ها را می توان یکی دیگر از موارد اقدامات حفاظتی امام حسین (ع ) اشاره نمود که دشمن را به صورتی غافلگیر نمودند که نتوانستند با وجود تعداد کم یاران امام حسین (ع) ، خیمه ها را محاصره نمایند .
یکی از نکات قابل توجه و ارزشمند از مجموعه اقدامات امام حسین (ع)در زمینه حفاظت از خانواده ، اهتمام ایشان به انجام موضوع توسط خود ایشان می باشد. اغلب افراد جامعه وقتی مشغول انجام کارهای بزرگ و اقدامات خطرناک می شوند ، فرصت کافی برای برای رسیدگی مناسب به امورات جزئی را پیدا نمی نمایند ، اما امام حسین (ع ) حتی در سخت ترین لحظات و موقعیتهای دشوار مختلفی که داشتند مانند لحظه اعلام خبر شهادت حضرت مسلم بن عقیل ، لحظه رسیدن سپاه عمربن سعد به کربلا و نرسیدن کمک برای سپاه امام حسین (ع) ، لحظات نبرد امام حسین (ع) در روز عاشورا ، نسبت به جزیی ترین موارد مرتبط با خانواده و همراهان دقت نظر داشتند که ذکرهمه مصادیق در این نوشتار امکان پذیر نمی باشد ولی یکی از مهمترین بخشهایی است که می تواند در زمان حال نیز مورد استفاده قرار گیرد و مطالعه کتابهایی نیز حماسه حسینی شهید مطهری می تواند در این زمینه مفید فایده باشد .
اقدامات حفاظتی در حفاظت از یاران
یکی از بارزترین اقدامات حفاظتی امام حسین(ع) در مراحل مختلف قیام عاشورا ، در رابطه با حفاظت یاران و همراهان خود در برابرخطر شناسایی جاسوسان ودستگیرشدن توسط عوامل حکومت می باشد که در مواقع مختلف به ایشان توصیه نموده اند . به عنوان مثال امام حسین (ع ) به مسلم بن عقیل توصیه می نمایند که در شهر کوفه نزد مطمئن ترین مردم آنجا منزل نماید و مردم را به پیروی از امام دعوت نموده و از حمایت آل ابوسفیان بازدارد . رعایت این مساله توسط مسلم بن عقیل باعث شد تا وقتی عبیدالله زیاد به کوفه آمد و فرمان دستگیری طرفداران امیرمومنان علی علیه السلام را صادر کرد ، مسلم بن عقیل شبانه از خانه مختار به خانه هانی بن عروه که از سرشناسان کوفه بود رفت و لذا تا مدت زیادی عوامل حکومتی نتوانستند مخفیگاه مسلم را شناسایی نمایند .
نمونه دیگری از موارد اقدامات حفاظتی در قیام عاشورا در رابطه با حفظ یاران مربوط به نامه ای است که امام برای بزرگان کوفه ارسال می نماید و توسط” قیس بن مسهر” به کوفه ارسال می فرمایند . قاصد نامه در بین راه توسط عوامل حکومت دستگیر می شود و برای اینکه محتوای نامه افشا نشود ، آن را پاره پاره می کند . بنا بر آنچه روایت شده است ، قیس بن مسهر با زیرکی عبیدالله را فریب می دهد و به جای دشنام دادن به امام حسین (ع) ، بر فراز منبر از امام حسین (ع ) و امام علی (ع) به نیکی یاد می نماید و بر عبیدالله و پدرش و بنی امیه لعنت می فرستند و خبر قریب الورود بودن امام را به مردم اعلام می نماید .در واقع قیس بن مسهر ، از جان گذشت اما اجازه نداد تا محتوای نامه امام حسین (ع ) در اختیار دشمن قرار گیرد .
اقدامات حفاظتی در جهت حفاظت از هدف قیام
علاوه بر تهدیدات فیزیکی که می بایست مراقبتهای لازم در برابر آنان انجام پذیرد و به مواردی از آن اشاره گردید ، بخش دیگری از اقدامات امام حسین(ع)را می توان برای مقابله با تهدیداتی عنوان نمود که درادبیات اقدامات حفاظتی به عنوان تهدید نرم محسوب می شوند . با توجه به ویژگی نامحسوس بودن این تهدیدات ، در اغلب موارد به اندازه مناسب مورد توجه قرار نگرفته است . اهمیت مقابله با این سطح تهدیدات در جای خود بسیار زیاد می باشد زیرا غفلت از این موضوع می تواند نتایج کلیه اقدامات انجام شده را با خطر مواجه نابودی مواجه نماید .
مکاتبات امام با افراد مختلف و مواردی که در تبیین دلایل قیام برای ایشان در موقعیتهای مختلف بیان داشته اند را می توان از جمله اقداماتی محسوب نمود که در جهت مقابله با این تهدید انجام گرفته است . زیرا خطر تحریف قیام عاشورا تنها از طرف عوامل حکومت بنی امیه مطرح نبوده است بلکه بسیاری از افراد که در جامعه آن روز دارای موقعیت و جایگاهی بوده اند نیز برای توجیه موضع گیری خود به تحریف حرکت امام حسین (ع) پرداختند . اگرچه امام حسین (ع) در موقعیتهای مختلفی به سوالات افراد به صورت شفاهی پاسخ دادند اما نوشتن نامه و بیان صریح مواضع موجب شدتا از انحراف پیام قیام عاشورا در طول زمان جلوگیری گردد و این نکته بسیار مهم وحائز اهمیت می باشدکه در شرایط امروز نیز می توان شبهات مختلفی را که در رابطه با قیام عاشورا مطرح شده است را از طریق مطالعه این نامه ها برطرف نمود . در حال حاضر نیز یکی از مهمترین روشهای مخالفان برگزاری مراسم عاشورا این است که این موارد کمتر از طرف عزاداران مورد توجه قرار گیرد .
فرستاندن حضرت مسلم بن عقیل به شهر کوفه جهت بررسی شرایط یکی از مواردی بود که نقش بسیار تعیین کننده در گسترش و حفظ پیام قیام امام حسین (ع) به عنوان یک حرکت اصلاحی داشته است تا بدخواهان و افراد کج اندیش که هنوز هم قصد تخریب این اقدام را دارند نتوانند این شبهه را به حرکت قیام عاشورا وارد نمایند که برای دست یابی به حکومت بوده است . اگر برخی اشتباهات شیعیان در کوفه در رابطه با رعایت اقدامات حفاظتی روی نمی داد و مراقبت بیشتری صورت می گرفت ، آسیب کمتری از ناحیه دشمن بویژه مساله نفوذ عوامل جاسوس در بین یاران مسلم بن عقیل ایجاد می گردید
همچنین اقدام بسیار مهم واساسی دیگری که می توان در این حوزه مطرح نمود، عدم شروع اقدام نظامی از طرف امام حسین (ع) و یاران ایشان درهیچ یک از مراحل منازعه بوده است . به عنوان مثال در روز عاشورا به شهادت اسناد تاریخی ، اولین تیر را فرمانده یزید به سمت خیمه های امام حسین (ع) پرتاب نموده است وامام یاران خود را از شروع به جنگ پرهیز داده اند . این مساله موقعیت قیام عاشورا را به عنوان یک حرکت اصلاح اجتماعی حفظ نمود و فرصت رااز دشمنان جهت اینکه بتوانند مساله قیام عاشورا را به عنوان یک اقدام مسلحانه که برای مقابله با آن از طرف حکومت یزید زیاده روی شده است ، گرفت.
حفاظت از خطر بی اطلاعی آحاد مختلف مردم جامعه از قیام عاشورا
آگاهی بخشی به جامعه و هدایت آنها یکی از مهمترین موضوعاتی است که به عنوان هدف در قیام عاشورا از طرف امام حسین(ع) مطرح شده است ویکی از الزامات اساسی تحقق چنین هدفی این بوده است که مردم در شهرهای مختلف نسبت به موضوع گیری امام حسین (ع) و مخالفت با خلافت یزید به خوبی مطلع و آگاه باشند . باتوجه به محدودیت اطلاع رسانی در آن ایام و همچنین امکانات بیشتر دستگاه حاکمیت در جهت ترویج موضوعات مورد نظر خود ، مقابله با چنین تهدیدی نیازمند انجام اقدامات مختلفی بوده است که از طرف امام در موقعیتهای مختلف انجام شده است .به دلیل پرهیز از طولانی شدن بحث ، تنها به فهرست برخی از مهمترین اقدامات حفاظتی که در جهت مقابله با این تهدید انجام شده است ، اشاره می گردد :
همراه نمودن خاندان و اهل بیت در قیام
دعوت از افراد در مسیر راه جهت یاری امام
استفاده از ایام حج و حضور آحاد مردم در مکه
فرستادن پیک های مختلف برای شهرهای مختلف
حرکت کاروان در مسیر جاده های اصلی در مسیر شهرها
دعوت نمودن آشکار از مردم برای همراهی امام در اجرای قیام
فرستادن مسلم بن عقیل به عنوان نماینده در پاسخ به دعوت مردم کوفه
در بین مجموعه اقدامات انجام شده در این رابطه ، همراه نمودن خاندان در چنین حرکت پرمخاطره ای یکی از بزرگ ترین اقدامات محسوب می شود که با سایر اقدامات قابل مقایسه نیست . یکی از سناریوهای احتمالی اقدامات عوامل حکومتی برای سرکوب قیام امام حسین (ع) این بوده است که یک عده کاروان امام را محاصره نمایند و همه کاروان را قتل عام نمایند . پس از آن حکومت مرکزی ، عده ای تحت عنوان قاتلان امام حسین (ع) دستگیر و مجازات نماید . با استفاده از این شیوه حکومت بنی امیه می توانست بدون کمترین هزینه به نیات پلید خود جامعه عمل بپوشاند . حضور زنان و کودکان در کاروان امام حسین (ع) به عنوان شاهدان و روایت گران موضوع باعث شد تا این تهدید برطرف گردد .
امروزه علاوه بر ذکر مصیبت فجایعی که پس از عاشورا بر خاندان امام حسین (ع) واقع شده است ، می بایست به مجموعه نکات و مطالبی که در موقعیتهای مختلف از طرف ایشان بیان شده است نیز به اندازه مناسب توجه نمود. شنیدن ظلم هایی که لشکریان عمربن یعد انجام داده اند ، می تواند نشان دهنده میزان گمراهی و وحشی گری گروهی که مقابل اما حسین بوده اند را برای مخاطبان بیان نماید و در کنار این مساله که در جای خود اهمیت دارد،مطالعه مجموعه خطبه های انجام شده در مسجد کوفه و یا شرح مطالب بیان شده توسط حضرت امام سجاد (ع) در مواجه با یزید در قصر شام می تواند جهت افزایش شناخت قیام عاشورا بسیار اثرگذار باشد .
نتیجه گیری
همانطور که در مقدمه اشاره گردید موارد اقدامات حفاظتی تنها شامل مواردی که اشاره گردید نیست و می توان موضوعات بیشتری را در این رابطه اشاره نمود . اقدامات حفاظتی از جمله مواردی بوده است که در جریان قیام عاشورا به تناسب موضوعات مختلف مورد توجه امام حسین (ع) قرار گرفته است و توانسته است در بسیاری مواقع ، نقشه دشمنان را با شکست مواجه نماید . یکی از نکات قابل توجه در جریان قیام عاشورا ، به هم پیوستگی موضوعات مختلف با درجه اهمیت متفاوت می باشد که در موقعیت های مختلف به خوبی مورد توجه قرار گرفته است و هر مساله در جایگاه خود از تهدیدات احتمالی محافظت شده است . اگر یاران امام حسین (ع) در مواردی نسبت به رعایت موارد حفاظتی لازم در برابر اقدامات دشمن به ویژه مساله نفوذ عوامل دقت و توجه بیشتری داشتند ، از بروز برخی اتفاقات ناگوار پیگیری می گردید.
