در قرآن کریم، در سوره مریم، پس از آنکه سلسله های انبیاء را یکی پس از دیگری معرفی کرده و آنها را ستوده است، ایشان را منعمین از ذریه آدم و نوح خوانده است که در برابر تلاوت آیات الهی بی تفاوت نمانده و با اشک و سائیدن پیشانی خویش به خاک، خشوع و بندگی خود را در برابر حق نشان می دهند.
سپس می فرماید: «فخلف من بعدهم خلف أضاعوا الصلوه و اتبعوا الشهوات فسوف یلقون غیا؛ آنگاه پس از آنان، نسلی به جایشان آمدند که نماز را تباه ساختند و از هوس ها پیروی کردن، پس به زودی، با شر و نکبتی [بزرگ] رو به رو خواهند شد.» (سوره ی مریم، آیه ی ۵۹)
نسل ناخلف پس از سلسله پیامبران را با دو ویژگی معرفی کرده است: « ضایع کردن نماز و طبعیت کردن از شهوت ها» . این آیه کریمه نشان می دهد که اولا، ترک نماز با پیروی از شهوت ها رابطه مستقیمی دارد همان طور که نماز، مؤثر از فحشاء و منکر بازمی دارد و مانع ارتکاب گناهان می شود، ضایع کردن نماز هم، سبب پیروی از شهوت ها و خواهش های نفسانی که سرچشمه فحشا و منکر است، می شود.
ثانیا، نقطه حساس حفظ سلامت نسل و تداوم پاکی در نسل های بعدی پای بندی به ارتباط مستمر خداوند است و ضایع کردن این رابطه، پاکی و طهارت را از سلسله فرزندان بشر می رباید.
آنچه اینجا باید مورد توجه قرار گیرد معنای ضایع کردن و انواع آن است.
در کتابی «ضایع کردن» هلاک کردن و نابود ساختن معنا کرده اند. (۱)
اما آقای مصطفوی ضایع کرن را: محو صورت و نظم در شیء و مهمل و بی فایده شدن یک چیز به نحوی که اثر وجودیش بر آن مترتب نشود، معنا کرده است. (۲) به این ترتیب ضایع کردن یک عمل یعنی آن را به نحوی انجام دهی که نتیجه و اثر واقعی آن ظاهر نشود به طوری که بود و نبودش و انجام دادن و ندادنش، مساوی باشد همچنان که وقتی خداوند می فرماید: «و ما کان الله لیضیع ایمانکم؛ خدا نمی خواهد کاری کند که ایمان شما ضایع و تباه شود.»(سوره ی بقره، آیه ی ۱۴۳) به نحوی که آثار ایمان بر صاحبان ایمان ظاهر نشود و ایمانتان بی فایده شود.
حال باید دید چگونه نماز ضایع می شود؟ آیا تنها ترک نماز، ضایع ساختن نماز است یا معانی دیگری هم برای آن قابل تصور است؟ یکی از راه های شناخت «اضاعه» یعنی ضایع کردن، شناخت معنای ضد آن است چون همیشه در قرآن، نماز با اقامه آمده است – یعنی بر پا داشتن نماز که معنای قیام و اقدام و برپایی در آن است – به نظر می رسد اضاعه، ضد اقامه باشد و اقامه از قیام که ضد نشستن است، یعنی اقدام و دست به کار شدن و انجام کار است. علامه طباطبایی در تفسیر آیه می گوید: اضاعه مال یعنی تباه کردن مال با سوء تدبیر و صرف مال در راهی که شایسته صرف کردن نیست و در نتیجه تباه شدن مال. از اینجا معلوم می شود که مقصود از اضاعه نماز تباه کردن نماز است، همراه با سستی در امر نماز و خوار شمردن آن و به بازی گرفتن و تغییر ایجاد کردن در آن و ترک نماز بعد از گرفتن و قبول آن. (۳)
حال به بررسی روایاتی که معنای ضایع کردن نماز را روشن تر می کند می پردازیم:
الف) پیامبر اکرم (ص) فرمود: «امت من چهار گروهند:
۱) نمازگزاران سهل انگار که از نماز غفلت می کنند: «فویل للمصلین. الذین هم عن صلاتهم ساهون؛ پس وای بر آن نمازگزارانی که نسبت به نماز سهل انگارند! اینها اهل ویل هستند که یکی از دره های جهنم است». (سوره ی ماعون، آیات ۴ و ۵)
۲) نمازگزارانی که گاهی نماز می خوانند و گاهی نماز نمی خوانند: «فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصلوه و اتبعوا الشهوات فسوف یلقون غیا». (سوره ی مریم، آیات ۵۹)
اینان اهل غی هستند که یکی دیگر از دره های جهنم است.»
۳) گروهی که هرگز نماز نخوانند: «ما سلکم فی سقر قالوا لم نک من المصلین؛ که چه چیز شما را به سقر درآورد؟ می گویند ما از نمازگزاران نبودیم».(سوره ی مدثر، آیات ۴۲ و ۴۳)
اینها اهل سقر هستند که دره دیگری از دره های جهنم است.
۴) گروهی که همیشه نماز می خوانند و در نماز خاشعند: »الذین هم فی صلاتهم خاشعون؛ همانان که در نمازشان خاشع و فروتن اند.» (سوره ی مؤمنون، آیه ی ۲)
ب) از رسول خدا نقل است که:
شیطان پیوسته از مؤمن هراسناک می ماند، مادامی که بر اوقات نمازهای پنجگانه مراقبت کند، پس اگر آنها را ضایع نماید، شیطان بر او گستاخ می شود و او را در گناهان بزرگ وارد می سازد. (۴)
ج) رسول خدا (ص) می فرمایند: کسی که بی سبب نماز واجب خود را ترک کند تا وقت آن بگذرد و حدود آن را حفظ نکند، آن نماز تیره و تار بالا رود و گوید: خدا تو را ضایع کند، چنانکه مرا ضایع ساختی. (۵)
د) بر شما باد به محافظت اوقات نماز! کسی که نماز را ضایع کند از من نیست. (۶)
هـ) پرسیده شد: ضایع کردن نماز چیست؟ معصوم فرمودند: آن را تا آخر وقت تأخیر انداختن. (۷)
و) امیرمؤمنان حضرت علی (ع) در عهدنامه مالک اشتر می فرمایند: با مردم چنان نمازگزار که نه آنان را برمانی (واکنی) و نه نماز را ضایع گردانی. (۸)
از این روایت معلوم می شود که بد نماز خواندن و نماز را بدون آرامش و با سرعت به جا آوردن از مصادیق ضایع کردن نماز است.
ز) در کتب آسمانی گذشته آمده است که خداوند فرمود: سه چیز است که هر کس بر آنها محافظت کند، به راستی بنده مؤمن است و هر که آنها را ضایع کند دشمن من است: نماز، روزه و غسل جنابت (۹)
ح) از پیامبر اسلام (ص) نقل است که در تفسیر آیه فخلف من بعدهم می فرماید: «شصت سال بعد از من، افرادی روی کار می آیند که نماز را ضایع می کنند و در شهوت ها غوطه ور می شوند و به زودی نتیجه گمراهی خود را خواهند دید. اگر مبدأ شصت سال را هجرت پیامبر در نظر بگیریم این پیش بینی بر زمان بنی امیه و حکومت یزید، منطبق می شود». (۱۰)
در پایان، گفتار را با دعای حضرت ابراهیم (ع) در قرآن پایان می بریم:
«رب اجعلنی مقیم الصلوه و من ذریتی بنا و تقبل دعاء؛ خدایا، مرا و نسل و فرزندان مرا اقامه گر نماز قرار بده. خدایا، دعایم را بپذیر.» (سوره ی ابراهیم، آیه ی ۴۰)
۱- مهم مقاییس ذیل لغت «ضیع».
۲- التحقیق مصطفوی: جلد ۷، ص ۵۳.
۳- المیزان، ج ۴، ص ۷۷.
۴- موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ج ۱، ص ۳۷۳.
۵- صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص ۵۱۸.
۶- مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۱۸۴.
۷- میرزا جواد ملکی تبریزی، اسرار الصلوه، ص ۱۰۴.
۸- نهج البلاغه، نامه ۵۳.
۹- تفسیر ابوالفتوح رازی، ج ۱، ص ۱۶۳.
۱۰- تفسیر نمونه، ج ۱۳، ص ۱۰۳.
