معنی مکر خدا

(و مکروا و مکرالله و الله خیر الماکرین‏) ( آل عمران/ ۵۴ ). خداوند در آیه ۵۴ سوره آل عمران می فرماید: مکر در مورد خداوند چه معنی دارد ؟ مکر خدا آن وقتی است که کار خدا، یعنی سنت الهی، آن شکل پوشیده خود را پیدا می‏کند. اینکه ” مکر ” گفته می‏شود به اعتبار این است که وقتی ما این افعال را به خدا نسبت‏ می‏دهیم، از نظر شکل کار است نه از نظر روح کار. یک انسان که با انسان‏ دیگر مکر می‏کند، معنایش این است که طوری با او رفتار می‏کند که او راز و رمز کار این را نمی‏فهمد و نمی‏داند. البته همه مکرها در مورد انسانها بد نیست، مکر یک انسان نسبت به انسان دیگر ممکن است براساس سونیت‏ باشد و ممکن است براساس حسن نیت باشد در جایی که انسان با یک مکار مکر می‏کند. لازمه ایمان این نیست که انسان سیاست و روشی را که در مقابل‏ دیگران پیش می‏گیرد صددرصد آشکار کند و به اصطلاح امروز دست خودش را رو کند تا طرف بخواند و بعد بر ضدش رفتار کند. این که حماقت است. منتها فرق میان مکر خوب و مکر بد که مکر خوب را ” تدبیر ” می‏گوییم در نیت نهایی است که آدمی که مکرش بد است، براساس یک سونیت یک کار پوشیده را انجام می‏دهد، ولی آن کسی که نیت خیر دارد، براساس یک حسن‏ نیت کار پوشیده‏ای را انجام می‏دهد. مقصود از کار پوشیده این است که‏ کاری که انجام می‏دهد راز و سر این کار برطرف روشن نیست، طرف نمی‏تواند دست او را بخواند که کار او برای چیست، و بسا هست در مورد او اشتباه می‏کند.

حال، رفتار خداوند با بندگان دو جور است: گاهی راز مطلب خیلی آشکار است، یعنی یک رابطه علت و معلولی واضح و آشکاری هست که انسان زود می‏تواند راز مطلب را بفهمد. گاهی قضیه برعکس می‏شود، یعنی جریان کار عالم با انسان طوری رفتار و عمل می‏کند که راز مطلب بر انسان پوشیده است‏ و انسان ضد آنچه که هست خیال می‏کند.

مثلا، اگر فرض کنیم که انسان معصیتی را انجام بدهد و بلافاصله یا با فاصله کم نتیجه بد آن معصیت را ببیند، این یک کار آشکار است، یعنی‏ عکس‏العمل دارد ولی عکس‏العمل آشکار. یا کار خیری انجام بدهد و اثر کار خیر خودش را خیلی واضح در عمل مشاهده کند، این یک کار آشکار است. اینکه انسان کار بد بکند و خود اثر کار بد خود را احساس کند، خودش یک‏ نعمتی است برای انسان. ولی یک وقت انسان می‏رسد به آنجا که استحقاق‏ این مقدار لطف را هم ندارد که خداوند با چشاندن اثر گناه او، او را بیدار کند و به او بفهماند. این «چشاندن» خودش یک نعمت و لطفی است‏ از پروردگار. گاهی این لطف از او گرفته می‏شود، کار بد می‏کند، می‏بیند برعکس بجای اینکه یک اثر بد ببیند اثرهای خوب می‏بیند، یعنی نعمتها بیشتر بر او می‏بارد، باب نعمت بیشتر به روی او باز می‏شود، هیچ اثر ظاهری نمی‏بیند. آیا این از باب این است که کار بد اثر بد ندارد؟ نه، اثر بد دارد، ولی به دلیل اینکه او چنین شایستگی نداشته است، کار بد می‏کند، باب نعمت بیشتر به روی او باز می‏شود، بدتر می‏کند و باز باب‏ نعمت بیشتر به رویش باز می‏شود. می‏رسد به آنجا که دیگر پیمانه‏اش پر می‏شود، یک وقتی به سراغ او می‏آیند که دیگر هیچ فایده‏ای ندارد.

این است که در یک تعبیر به آن گفته می‏شود ” استدراج “، یعنی درجه‏ به درجه گرفتن، کم‏کم گرفتن، و در یک تعبیر دیگر به آن گفته می‏شود ” مکر “، مکر الهی، یعنی خدا با انسان طوری رفتار می‏کند که راز کار بر انسان مخفی است و انسان ضد آنچه که هست خیال می‏کند. که‏ شخصی به شعیب پیغمبر گفت: ای شعیب! اینکه شما می‏گویید کار بد اینهمه‏ اثر دارد، من تجربه کردم خلافش را دیدم. گناهی نیست که من در دنیا نکرده باشم و هیچ اثر بدی هم از آن ندیده‏ام. شعیب به خدای خودش عرض‏ کرد: خدایا این بنده چنین می‏گوید. فرمود: به او بگو ما تو را گرفته‏ایم‏ و خودت نمی‏دانی، بدترین نوع گرفتن تو همین است.
 و املی لهم ان کیدی متین  ( قلم / ۴۵ ) مهلتشان می‏دهیم، مکر ما خیلی‏ بامتانت است. « و لایحسبن الذین کفروا انما نملی لهم خیر لانفسهم انما نملی لهم لیزدادوا اثما و لهم عذاب مهین » (آل عمران / ۱۷۸ ). این است که قضیه زمان‏ می‏خواهد. در مفهوم ” استدارج ” زمان خوابیده است.

حال، به پیغمبر اکرم خطاب می‏رسد: ” فاصبر ” چون مساله، مساله‏ استدراج است، تو هم نباید عجله داشته باشی، عجله نکن، مبادا در عذاب‏ اینها استعجال کنی که فورا و بلافاصله «نازل شود،» ” « و لا تکن کصاحب‏ الحوت اذ نادی و هو مکظوم »” اشتباهی که یونس مرتکب شد، که باید در مقابل گناهان قوم خودش صبر می‏کرد تا مهلت و مدت استدراج الهی پایان‏ بیابد، این صبر را به خرج نداد آنگاه خودش گرفتار شد. ” « فاصبر لحکم ربک »” صبر داشته باش، صبر کن برای رسیدن حکم‏ پروردگارت، یعنی زمان می‏خواهد چون مساله، مساله استدراج است ولی قطعا رسیدنی است ( خواندیم که « سنسمه علی الخرطوم »)، احتیاجی ندارد که تو نفرین کنی تا عذاب الهی بیاید، همین الان عذاب الهی آمده است ولی‏ اثرش کم‏کم ظهور و بروز می‏کند، و اینها بدتر از آنها عذاب شده‏اند. ” « فاصبر لحکم ربک »” برای رسیدن حکم پروردگارت صابر باش، خویشتندار باش، انتظار داشته باش، عجله نداشته باش.