مونْتگُمرى وات; کشیش پیامبرشناس

اشاره:
 در طول قرن ها حاکمیت کلیسا بر سرزمین هاى اروپایى، چهره پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم) با تحریفات فراوان ارائه شده است. از قرن نوزده میلادى، آثار علمى بهترى در اروپا عرضه شد و در قرن بیستم این راه ادامه یافت. ویلیام مونتگُمرى وات (۱۹۰۹ـ۲۰۰۶) یکى از پیامبرشناسان معروف قرن بیستم است که با عرضه آثار متعددى، به تحقیق درباره دوران پیامبر اسلام پرداخت. وى در سال ۱۹۵۳ کتاب محمد در مکه و در سال ۱۹۵۶ کتاب محمد در مدینه را نوشت و سپس آن دو را در کتابى به نام محمد پیامبر و دولتمرد خلاصه نمود. مونتگمرى وات در طول شصت سال تحقیق و پژوهش پیرامون پیامبر اسلام و رابطه مسلمانان و مسیحیان، بیش از سى کتاب و ده ها مقاله به جامعه علمى عرضه کرد. وى در سال ۱۳۸۵/۲۰۰۶ بعد از ۹۷ سال زندگى در این دنیا، دیده از جهان فرو بست. تقارن درگذشت یک پیامبرشناس و سال پیامبر اعظم، ما را بر آن داشت تا ضمن معرفى یکى از اسلام شناسان مسیحى عصر حاضر، نیم نگاهى به آثار، افکار و جایگاه وى در میان اسلام شناسان بیندازیم. شهرت مونتگمرى وات در جهان اسلام به سبب پنج کتابى است که درباره سیره پیامبر اسلام نوشته است. بهترین کتاب وى دوران شکل گیرى تفکر اسلامى است که هنوز به فارسى ترجمه نشده است. وات تحت تأثیر مکتب نقد تاریخى به مطالعه درباره اسلام پرداخت و تا حد زیادى جانب انصاف را رعایت کرد; اگرچه بر برخى از آراى او نقدهایى وارد شده است.زندگى نامه
 
ویلیام مونتگمرى وات [۱] (William Montgomery Watt) در ۱۴ مارس ۱۹۰۹ میلادى در کِرِس در شمال انگلستان (اسکاتلند) متولد شد. در چهارده ماهگى پدرش را که کشیش پروتستان بود، از دست داد. مرگ پدر تأثیر عمیقى بر آینده وى گذاشت و وى در نتیجه آن، زندگى سختى را گذراند. تحصیلات دانشگاهى اش را در دهه ۱۹۳۰ میلادى در رشته ادبیات یونانى در دانشگاه ادینبورگ شروع کرد و در فلسفه اخلاق ادامه داد. وى در کالج جرج واتسون و دانشگاه آکسفورد به تحصیل پرداخت و در طول شش سال، سه درجه دانشگاهى را کسب کرد. گویا پایان نامه کارشناسى ارشدش درباره کانت بوده است. در سال ۱۹۳۴ میلادى، در آلمان با دانش فلسفه آشنا شد و ظهور نازیسم را به چشم خود دید.
در سال ۱۹۳۷ میلادى بر اثر حادثه اى اسلام را کشف کرد. بر حسب اتفاق ، مستأجر منزل مونتگمرى وات در این سال دانشجویى مسلمان و پاکستانى از فرقه احمدیه (قادیانیه) بود. وات در این زمینه مى گوید: «این نقطه شروع آشنایى من با اسلام بود; اسلامى که شدیداً از آن ناآگاه بودم.»[۳] (۱۹۳۷م) به چاپ رسید.
چگونگى زندگى یک انسان با آداب و رسوم قدیمى (دانشجوى مسلمان) در دوران مدرنیته، وات را چنان تکان داد که به اسقف کلیساى انگلیکن بیت المقدس (وابسته به کلیساى پروتستان انگلیس)، که در حکم پدرش بود ، نامه نوشت و از او راهنمایى خواست. اسقف نیز به او پیشنهاد کرد که به اورشلیم بیاید تا بتواند بهتر درباره رویکرد عقلانى اسلام مطالعه کند. کالج الهیاتى کادسدون[۱۱] ترکى و ژاپنى ترجمه شده است.
در سال ۱۹۶۵ میلادى کتابى منتشر شد که تأثیر فراوانى بر مونتگمرى وات گذاشت. نورمن دانیل کتابى به نام اسلام و غرب، ساختن یک تصویر[۱۷] را از UCLA دریافت کرد و در سال ۱۹۹۸ دکتراى افتخارى دانشگاه کراچى پاکستان را گرفت. وى از جامعه ایونا، لقب افتخارى «آخرین شرق شناس» را دریافت کرد و در سال ۲۰۰۶ نیز در فهرست برگزیدگان ششمین همایش جهانى چهره هاى ماندگار ایران قرار گرفت; اما اجل به او مهلت نداد و در بیست و چهارم اکتبر ۲۰۰۶ مصادف با دوّم آبان ۱۳۸۵ شمسى درگذشت.
او اگرچه آثار بسیارى پیرامون تاریخ و عقاید مسلمانان نوشت، اولین و آخرین کتابش درباره مسیحیت بود و سال ها در سمت کشیش پروتستان خدمت کرد; با این همه هیچ گاه از گفتوگو میان مسیحیان و مسلمانان دست نکشید و یکى از طرفداران دیالوگ بود. او به مسلمانان نصیحت مى کرد که اگر مى خواهید در ساختن این دنیا سهیم باشید، باید جنبه هاى دنیوى یا غیر روحانى فرهنگ جهانىِ در حال ظهور را بپذیرید. به نظر وى، اگر مسلمانان مایلند تا سهم کاملى در حیات سیاسى دنیا داشته باشند، باید دست از انحصارگرایى و بنیادگرایى بردارند.[۱۸]افکار و اندیشه ها
 
براى فهم آراء و افکار وات باید به تأثیر اندیشه هایى چون نظریه زبان دین ویتگنشتاین، تفکر پلورالیستى جان هیک، مکتب نقد تاریخى و مکتب آنال در تفکرات وى توجه ویژه اى کرد. وى در کتاب برخورد آراى مسلمانان و مسیحیان، برخى از مبانى فکرى خود را بیان کرده، به پیروى از برخى از متفکران جدید الهیات پروتستانى، در معناى وحى تصرف کرده، مى نویسد:
بر طبق نظر علماى برجسته امروز مسیحى، پیامبر شخصى است که پیام هاى خدا را براى قومش در شرایط مکانى و زمانى مربوط به آنان ابلاغ مى کند… قرآن… مصرانه مى گوید که این قرآن عربى است… و مى دانیم که زبان هر قوم تمامى شیوه تفکر آن قوم درباره جهان و انسان را در خود جاى مى دهد… لذا مسلمانان باید به تأمل دوباره در ماهیت نبوت بپردازند… از نظر مسیحیان، پیامبر حامل پیامى از خداوند براى زمان و مکان خود است; در حالى که سنّت مسلمانان مى گوید که پیامبران کلام حقیقى خدا را بدون امتزاج با هیچ عامل بشرى به جز زبان، دریافت مى کنند… در تمام نوشته هایم درباره محمّد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) از چهل سال پیش تاکنون همواره این نظر را ابراز کرده ام که محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) در این گفته که قرآن تصنیف او نبوده، بلکه از بالا به او الهام شده، صداقت داشته است. از این رو، در مورد احکام قرآنى هیچ گاه نگفته ام «محمد مى گوید»، هر چند متهم به آن شده ام; بلکه ترجیح داده ام تا بنویسم «قرآن مى گوید.» از سال ۱۹۵۳ که کتاب محمد در مکه را نوشتم تاکنون مدافع این هستم که قرآن فعل الهى است… اما برخى از ویژگى هاى قرآن اساساً به بشریت محمّد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) ارتباط پیدا مى کند. اخیراً گفته ام آیات الهى را مى توان وساطت ضمیر ناخودآگاه یک پیامبر هم به شمار آورد که نهایتاً از جانب خدا وحى مى شود… اما این نظرم با دیدگاه اسلامى مغایرت دارد. بر اساس دیدگاه اسلامى، قرآن تماماً از خداست و محمّد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) هیچ سهمى در آن ندارد… (برخورد آراى مسلمانان و مسیحیان، تفاهمات و سوءتفاهمات، ص۴۱ـ۴۸).
مونتگمرى وات با توجه به مکتب نقد تاریخى و تأثیر آراءو افکار زمانه بر برداشت هاى وحیانى پیامبر اسلام، برخى مطالب قرآن را از پیامبر دانسته، در این زمینه مى گوید:
قبول روش شناسى یا تحلیل تاریخى سؤالات خطیرى را پیش روى مسلمانان در مقابل قرآن مى گذارد… و به نظریه مسلمانان در مورد ماهیت وحى مرتبط مى شود… اگر مسلمانان معتقد باشند که قرآن سخن محض و خالص خداست و با هیچ سخن بشرى آمیخته نشده ، در این صورت متقاعد کردن مسلمانان به چنین اشتباهاتى ناممکن مى شود. خود قرآن نظر مسلمانان در مورد ماهیت وحى را تأیید نمى کند; زیرا مى گوید که این قرآن عربى است و عربى هم یک زبان بشرى است… (همان، ص۲۳۱).
امّا وى بر خلاف مطالبى که در این کتاب آورده، در آثارى که پیرامون پیامبر اسلام نوشته، از وحى پیامبر اسلام با عنوان «تخیّل خلاق» سخن گفته است. وى در کتاب محمد پیامبر و سیاستمدار مى نویسد:…در بعضى اشخاص نیرویى است که آن را تخیّلِ خلاّق مى گویند… کارهاى بزرگ تخیّل خلاق داراى کلیت است و بیان احساسات و تمایلات تمام نسل به شمار مى رود. البته همه آنها تخیلى نیستند; زیرا با مسائل واقعى و حقیقى سروکار دارند… که وراى فهم و عقل بشر است. به عقیده نگارنده، انبیاء و رهبران دینى جزء این دسته از صاحبان تخیّل خلاق هستند. افکار و عقایدى را بیان مى کنند که نزدیکى با عمیق ترین و مرکزى ترین کارهاى بشرى دارد و مربوط به نیازمندى هاى موجود آنها و نسل هاى آینده است. نشانه بزرگى یک پیغمبر این است که افکار او مورد توجه مردمى واقع شود که مخاطب او هستند. این افکار از کجا مى آید؟… شاید بتوان گفت این افکار تخیّل خلاّق حاصل زندگانى کسى است که از قوم خود بزرگتر است… (محمد پیامبر و سیاستمدار، ص۲۹۸).
از نظرات و دیدگاه هاى دیگر وات که تأثیر عمیقى بر نگرش وى بر فهم اسلام، بلکه فهم کلیّت دین نهاده، مسئله زبان دین است: آیا سخن گفتن درباره مسائل دینى حقیقى است یا نمادین؟ غالب فیلسوفان معاصر غرب، زبان دین را واجد معناى معرفت بخشى موجّهى مى دانند. دیدگاه هاى گوناگون فیلسوفان دین، سخنان ناظر به خدا را تفسیرى نمادین مى کنند. بسیارى از الهیدانان جدید معتقدند که وقتى خدا موضوع یک جمله واقع مى شود، همه اوصاف و نسبت ها نمادین مى شود. این اعتقاد از این طرز تلقى نشئت مى گیرد که خدا متعالى یا «به کلّى دیگر» است (عقل و اعتقاد دینى، ص۲۷۴ـ۲۷۹).
وات با تأثیرپذیرى از این مباحث در فضاى غرب به زبان نمادین به عنوان یکى از مسائل اساسى دینى عصر جدید توجه کرده، مى نویسد:
…یکى از مسائلى که علوم و تاریخ غربى پیش روى ما نهاده، قصور در فهم جایگاه اسطوره یا نماد در مذهب یا، آن طور که من مى گویم، کوتاهى در فهم جایگاه زبان تصویرى در مذهب… است… زبان انسان در درجه اوّل به اشیایى… توجه مى کند که مى تواند آنها را حسّ کند… اما در توصیف دنیا… یا خدا….. از واژه هایى با معنى ثانوى استفاده مى کند… من با جان هیک در کتاب اسطوره حلول خدا در به کار بردن معناى اسطوره در معناى «عارى از حقیقت» هم نظر نیستم… زیرا اسطوره معناى مثبتى هم دارد که در آن، حقیقتِ مذهب به زبان ثانوى توصیف مى شود… لذا به جاى لفظ اسطوره بهتر است از لفظ نمادین یا زبان تصویرى… استفاده کنیم… منظور ما از تصویر، ارائه یا باز نمود دو بعد از یک شیىء سه بعدى است; گرچه این تصویر، تمام ابعاد را بر ما معلوم نمى کند; با این حال مى تواند بیان یک واقعیت به شمار آید… بنابراین، ملاکى براى صدق و کذب واقعى مذاهب و ادیان نداریم… اما ملاک دیگرى براى مقایسه ادیان و مذاهب داریم و آن ثمرات عینى یا میوه مذاهب و ادیان است… اگر کیفیت زندگى یا حیات پیروان یک نظام عقیدتى مثل اسلام یا مسیحیت عموماً خوب باشد، مى توان گفت آن نظام عقیدتى کمابیش صادق است…» (برخورد آراى مسیحیان و مسلمانان، ص۲۲۱ـ۲۲۶).
وى در ادامه با پذیرش مطلق نتایج علوم تجربى و روش شناسى تحلیل تاریخى در حوزه مذهب، اصطلاح مابعدالطبیعه را اصطلاحى مى داند که رنگ خود را از دست داده و معتقد است که مى توان آن را با معیار و ضابطه ثمراتشان سنجید و ارزیابى کرد; اما دیگر به این موضوع نپرداخته است که اگر مفهوم خدا ضابطه ثمربخشى خود را از دست داد، آیا باز سخن گفتن از مفهوم خدا و صفاتش جایى در زندگى بشر دارد یا نه؟
مونتگمرى وات به سبب پذیرش نتایج علوم تجربى، نظریه داروین را مى پذیرد و قائل است که خلقت عالم به دست خدا به قلمرو فوق علم مربوط است و شناختى براى انسان از راه علم به آنچه کتب وحیانى مى گویند، نیست و قرآن و کتاب مقدس هم کتاب علمى نیستند و از واقعیت پرده برنمى دارند، بلکه زبان تصویرى و نمادین اند. وى در این زمینه مى نویسد:…مسیحیان …سفر پیدایش را یک بیانیه علمى تلقى مى کردند. بعدها متفکران مسیحى به این نتیجه رسیدند که حکم خلقت عالم به دست خدا به قلمرو فوق علم مربوط است… اما بسیارى از مسلمانان هنوز واقعیتِ تکامل نظریه داروین را نمى پذیرند… مؤمن به خدا اعم از مسلمان و مسیحى ناگزیر است به نگرش دنیوى غربى تن دهد و حوزه روش شناسى یا تحلیل تاریخى را به رسمیت بشناسد… وقتى ادوارد سعید تأکید مى کند که مستشرقان، اسلام را بد فهمیده اند و این بدفهمى در زبان، فرهنگ و حال و هواى سیاسى شان ریشه دارد، یعنى عمدتاً محیط زندگیشان در نگرش آنها به اسلام تأثیر گذاشته است. این حرف صحیحى است… اما هر جا معیار اسلوب هاى تاریخىِ منطقى توانست واقعیت عینى را تصدیق نماید، انسان باید آن واقعیت را قبول کند… مثل همان بحث اسطوره… که حکایت آدم و حوا از نمونه هاى آن است و براى مبادى نژاد آدمى، توصیف علمى به شمار نمى آید… انسان امید آن را دارد تا مسلمانان همچنین توصیفى از اشاره قرآن به ابراهیم و اسماعیل در مکه را بپذیرند; زیرا یقین داریم که ابراهیم به مکّه نرسیده… اما ارتباط اسلام یا سنّت اسلام با سنّت ابراهیمى را در قالب یک تصویر نشان مى دهد… (همان، ص۲۲۶ـ۲۳۰).
همچنین وات داستان آیات شیطانى یا واقعه غرانیق را پذیرفته، حتى آن را مرزى میان دو دوره تاریخى در برخورد پیامبر با مشرکان مى داند. وى در فصل محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) از کتاب تاریخ اسلام کمبریج مى نویسد:
قرآن حداقل یک بار به دخالت شیطان در وحى اى که بر محمد نازل شده بود، اشاره مى کند… محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) امیدوار بود تا با تجار بزرگ به توافقى دست یابد. وحى نازل مى شود و نام الهه لات، عزى و منات در آن ذکر مى شود. دو یا سه آیه دیگر نیز وساطت این الهه را مورد تأیید قرار مى دهند. کمى بعد محمّد پیام دیگرى دریافت مى کند که آیه هاى قبلى را نسخ مى کند… به هر صورت، به مرور زمان، او باید پى برده باشد که خویشتن دارى… در مقابل چنین نیایشى جنبه هاى مهم تعالیمش را به مخاطره مى اندازد… از این زمان به بعد، تأکید بر یگانگى خدا است که مشخصه منحصر به فرد اسلام شد… (تاریخ اسلام کمبریج، ج۱، ص۷۴ـ۷۵).
پذیرش دخالت شیطان در وحى و تأکید بر این که این پیامبر است که در مسیر راه به این نتیجه مى رسد که از توجه به الهه ها دست بردارد، از جمله انتقادات مسلمانان به تحلیل هاى وات است; زیرا نمى توان پذیرفت که فردى رسول خدا باشد و شیطان بتواند در دریافت وحى او دخالت کند; زیرا دیگر هیچ اعتمادى به هیچ یک از گفته هاى وى نخواهد بود (ر.ک: جعفریان، «تأملى در فصل محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) تاریخ اسلام کمبریج» در تأملات تاریخى).نقدها
 
آثار وات مورد توجه و تحسین مسلمانان قرار گرفته و تعدادى از تألیفات وى ترجمه شده است; اما نقدهایى نیز از سوى اندیشمندان ایرانى و عرب، به ویژه در باب سیره نبوى بر آثار ایشان منتشر شده است. آیت الله شعرانى تعلیقاتى بر کتاب محمّد پیامبر و دولتمرد نوشت، همچنان که استاد سید جعفر شهیدى تعلیقاتى بر کتاب فلسفه و کلام اسلامى دارد. سید محمد ثقفى در مقاله اى در نقد کتاب هاى محمد در مکه و محمد در مدینه نگاشت.[۱۹]پایان نامه کارشناسى ارشد جناب آقاى رزّاقى در رشته تاریخ اسلام مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قم با عنوان «نقد و بررسى دیدگاه هاى مونتگمرى وات درباره سیره نبوى» از مفصل ترین این نقدهاست.
سید عطاء الله مهاجرانى در مقاله اى به نقد کتاب برخورد آراى مسلمانان و مسیحیان پرداخته، در کتاب اسلام و غرب مى نویسد:
… مونتگمرى وات که از قضا، سلمان رشدى درس تاریخ اسلام را پیش او خوانده است، در کتاب محمد پیامبر و دولتمرد بحث درس ناخواندگى و مکتب نرفتن پیامبر اسلام را انکار مى کند و باور دارد که نمى توان پذیرفت که تاجر جوانى مثل محمّد، درس نخوانده باشد…[۲۰]
سید مصطفى حسینى طباطبایى نیز در نقد آثار خاورشناسان به نقد دیدگاه وات در باب ماهیت وحى پرداخته، برخى از اشتباهات وى را متذکر مى شود.[۲۵]
دانشمندان مسلمان عرب نیز در باب سیره نبوى به نقد تفکرات مونتگمرى وات پرداخته اند; از جمله، عمادالدین خلیل در کتاب المستشرقون و السیره النبویه به تفصیل در دو فصل مجزّا به نقد برخى از آراى وات در کتاب محمد در مکه و کتاب محمد در مدینه پرداخته است.[۲۹] به نقد تفکر وات پرداخته اند.
با این حال، باید به این نکته اذعان کرد که مونتگمرى وات یکى از مستشرقان باانصافى است که به بسیارى از خطاهاى مستشرقان و نقاط قوت اسلام و تمدن اسلامى اذعان کرده، به خاورشناسان توصیه مى کند که:
به منظور ارتباط خوب با مسلمانان لازم است کاملا به مدیون بودن خودمان به فرهنگ اسلامى اعتراف کنیم… پنهان ساختن آن نشانه غرور و مباهات بى جا و غلط است… من مسلمانان را… نمایندگان یک تمدن با دستاوردهاى بزرگ مى دانم… وظیفه ما اروپاییان… این است که… به وامدار بودن عمیق خویش به عرب و جهان اسلام اعتراف کنیم…[۳۰]آثار
 
مونتگمرى وات در طول شصت سال کار علمى خویش (۱۹۳۷ـ۲۰۰۶) به غیر از تدریس، بیش از سى کتاب و ده ها مقاله درباره اسلام و تاریخ آن و نیز روابط مسیحیان و مسلمانان نوشت. مهم ترین اثر ماندگار او دو جلد کتاب محمّد در مکّه و محمّد در مدینه و خلاصه آن به نام محمد، پیامبر و دولتمرد است که بنابر دیدگاه نویسنده مقاله «ویلیام مونتگمرى وات» در مجله تایمز لندن، «در نیم قرن اخیر کار قابل مقایسه اى با کتاب محمد، پیامبر و دولتمرد مونتگمرى وات نداریم».
کتاب ها (به غیر از آنهایى که در بخش زندگانى معرفى کردیم)
1. Islam and the Integration of Society (1961);[31]
2. The Formative Period of Islamic Thought (1973, 1998, 2002);[32]
3. Islam Political Thought (1968, 1980, 1998);[33]
4. Islamic Philosophy and Theology (1962, 1979, 1985, 1992, 1995, 1996);[34]
5. Islamic Creeds, A Selection (1995);[35]
6. The Faith and Practice of Al-Ghazali (1953, 1994, 2000, 2004);[36]
7. A Short History of Islam (1995);[37]
8. History at Islamic Spain (1965);[38]
9. Influence of Islam on Medival Europe (1972);[39]
10. Islam and Christianity Today (1984);[40]
11. Muhammad’s Mecca: History from the Quran (1988);[41]
12. Islamic Fundamentalism and Modernity (1988);[42]
13. Der Islam (1980, 1985);[43]
14. Bell’s Introduction to the Quran (1970, 1977);[44]
15. History of Islam (1982);[45]
16. Religious truth for our time (1995);[46]
17. Companion to the Qur’a¦n (1967, 1994);[47]
18. Early Islam: Collected Articles (1991);[48]
19. The Majesty That Was Islam: The Islamic world 661-1100 (1974);[49]
20. Al-ghazali The Muslim Intellectual (2003);[50]
21. The History of Al-Tabari: The Foundation of the Community (1975);[51]
22. Al-Ghazali: Deliverance from Error and The Beginning of Guidance (2005);[52]
23. Al-Biruni and the Study of Non Islamic Religions (1973);[53]
24. Muslim Intellectual: A Study of Al-Ghazali (1971);[54]
25. Islamic Studies in Scotland (1965);[55]
26. The Reality of God (1957);[56]
57. The Cure for Human Troubles: A Statement of the Christian Message in Modern Terms (1959);[57]
28. Islam: Past Influence and Present Challenge (1989);[58]
28. Islamic Revelation in the Modern World (1969).[59]
همچنین جناب آقاى ثواقب در کتاب نگرشى تاریخى بر رویارویى غرب با اسلام[۶۱]
مقالات
 
_. The Short Creed of As-Sanusi, in Journal of Turkish studies, (1994).[62]
_. A Contemporary Muslim Thinker,in Scotlish Journal of Religious Studies. (1985)[63]
_. The Origin of the Islamic Doctrine of Acquisition, in Juornal of the Royal Asiatic Society. (1943)[64]
_. The Rafidites; a priliminary Study, in Oriens (1962)[65]
_. The political Attitudes of the Mutazilah, in Journal of the Royal Asiatic Society (1963)[66]
_. Early Discussions about the Quran, Muslim World; (1950)[67]
_. Some Muslim Discussions of Anthropomorphism, in Transactions of the Glasgow University Oriental Society. (1953)[68]
_. A Forgery in al Ghazali’s in Mishkat, Journal of the Royal Asiatic Society. (1949)[69]
_. The Authenticity of the works Attributed to al-Ghazali, Journal of the Royal Asiatic Society. (1952)[70]
_. The Condemnation of the Jews of Banu Qurayzah, Muslim World (1952)[71]
_. Created in his Image, Transactions of the Glasgow University Oriental Society. (1961)[72]
_. The Muslim Yearning for a Saviour: Aspects of Early Abbasid shiism; The Saviour God ed. Brandon, Oxford 1963.[73]
_. Shiism Under the Umayyads; JRAS (Journal of the Royal Asiatic Society). (1960)[74]
_. Islamic Conceptions of the Holy War; Holy War, edited Thomas Patric Murphy. (1979)[75]
_. Women in the Earliest Islam; Studia Missionalia. (1991);[76]
_. A Muslim Account of Christian Doctrine, Hamdard Islamicus (1983);[77]
_. Ash-Shahrastani’s Account of Christian Doctrine, Islamochristiana / Dirasat Islamiya Masihiya, (1983);[78]
_. The significance of the Early Stages of Imami Shi’ism, N R, Religion and Politics in Iran: Shi’ism form Qrietism to Revolution. New Haven: Yale University Press, 1983;[79]
_. Muhammad’s Contribution in the Field of Ultimate Reality and Meaning, Ultimate Reality and Meaning 1982.[80]
_. The Quran and belief in a “high God”, R Peters, Proceedings of the Ninth Congress of the Union Europeenne des Arabisants et Islamisants, Amsterdam, 1978. Publications of Netherlands Inst. Cairo, Leiden: Brill (1981);[81]
_. Die Bedeutung der Fruhstadien der imamitischen Shi’ah, Mardom Nameh, 1981, pp.45-57.[82]
_. Was Wasil a Kharijite?, Islamwissenschaftliche Abhandlungen F. Meier, 1974;[83]
_. The study of the Development of the Islamic Sects, Acta Orientalia Neerlandica, Edited by pp. W. Pestman 1971.[84]
_. The Conception of Iman in Islamic Theology, Islam, 43 (1967), pp.1-10.[85]
_. …, Thoughts on Muslim-Christian dialogue, Muslim World, 57 (1967), pp.19-23.[86]
_. …, Reflections on Al-Ghazali’s Political Theory, Glasg. Or. Soc. Trans (1965-6);[87]
_. …, The Reappraisal of Abbasid Shi’ism, Arabic and Islamic Studies in Honor of H. A. B. Gibb (1965);[88]
_. …, Islamic Theology and the Christian Theologians, Hibbert journal (1950-51);[89]
_. …, Early Discussions about the Qur’an, Muslim World (1950);[90]
مدخل هاى دائره المعارف اسلام، )Encyclopaedia of Islam( چاپ لیدن:
وات در نگارش دائره المعارف اسلام نیز مشارکت داشته، مدخل هاى گوناگونى را براى این دانش نامه به نگارش در آورده است از جمله:
جلد سوم: مدخل هاى أحابش (ص۸); حلیه بنت ذوئیب (ص۹۴); همدان (ص۱۲۳); حنیف (ص۱۶۵); هاشم بن عبدمناف (ص۲۶۰); هوازن (ص۲۸۵); هجرت (ص۳۶۶); حراء (ص۴۶۲); حدیبیه (ص۵۳۹); حمص (ص۵۷۸); ابن فورک (ص۷۶۷); ابن هشام (ص۸۰۰); عجل (ص۱۰۲۳); إرم (ص۱۲۷۰);
در جلد چهارم: اسحاق (ص۱۰۹); اسکندر مقدونى (ص۱۲۷); کعب الاشراف (ص۳۱۵); خدیجه (ص۸۹۸); خندق (ص۱۰۲۰); خزرج (ص۱۱۸۷);
جلد پنجم: کلاب بن ربیع (ص۱۰۱); کنان بن خزیمه (ص۱۱۶); قریش (ص۴۳۴ـ۴۳۶); معد (ص۸۹۴); مدینه (ص۹۹۴ـ۹۹۸);
جلد ششم: مکه (ص۱۴۴ـ۱۴۷);
جلد هفتم: مؤاخات (ص۲۵۳); مهاجران (ص۳۵۶); مسیلمه (ص۶۶۴); نوفل (ص۱۰۴۵);
جلد هشتم: رقیه (ص۵۹۴); سعد بن بکر (ص۶۹۷); سعد بن عباده (ص۶۹۸).
در جلد نهم، دهم و یازدهم مدخلى ندارد و محققان جوان تر جاى او را گرفته اند.
کتابنامه
الویرى، حسن: مطالعات اسلامى در غرب. تهران: انتشارات سمت، ۱۳۸۱.
پترسون و دیگران: عقل و اعتقاد دینى، درآمدى بر فلسفه دین، ترجمه احمد نراقى و ابراهیم سلطانى. تهران: انتشارات طرح نو، ۱۳۷۹.
ثواقب، جهانبخش: نگرشى تاریخى بر رویارویى غرب با اسلام. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، ۱۳۷۹.
ثقفى، سید محمد: «نقد کتاب محمد(ص) در مکه و مدینه» در مجله کیهان اندیشه، شماره ۴۷، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۲.
جمعى از نویسندگان: مناهج المستشرقین فى الدراسات العربیه الاسلامیّه. عربستان سعودى: المنظمه العربیه و الثقافه و العلوم و مکتب التربیه العربى لدول الخلیج، ۱۴۰۰ق.
حسینى طباطبایى، سیدمصطفى: نقد آثار خاورشناسان. تهران: انتشارات چاپخش، ۱۳۷۵.
خلیل، عمادالدین: المستشرقون و السیره النبویه. بیروت: دار ابن کثیر، ۱۴۲۵.
رحمتى، محمدکاظم: «مأخذشناسى پژوهش هاى کلامى در غرب»، در مجله هفت آسمان، شماره ۱۹، پاییز ۱۳۸۲.
رزّاقى موسوى، سیدقاسم: نقد و بررسى دیدگاه هاى مونتگمرى وات درباره سیره نبوى، پایان نامه کارشناسى ارشد رشته تاریخ اسلام، موسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره)، ۱۳۸۵.
لالانى، ارزینا: نخستین اندیشه هاى شیعى، تعالیم امام باقر(ع)، ترجمه فریدون بدره اى. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، ۱۳۸۱.
مهاجرانى، سیدعطاءالله: اسلام و غرب. تهران: انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۲.
هالم، هاینس: تشیّع، ترجمه محمدتقى اکبرى. قم: نشر ادیان، ۱۳۸۵.
وات ویلیام، مونتگمرى: اسپانیاى اسلامى، ترجمه محمدعلى طالقانى. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۹.
ـــــــــــــــ : برخورد آراى مسلمانان و مسیحیان، تفاهمات و سوءتفاهمات، ترجمه محمدحسین آریا. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ۱۳۷۳.
ـــــــــــــــ : تأثیر اسلام بر اروپاى قرون وسطى، ترجمه حسین عبدالمحمدى. قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، ۱۳۷۸.
ـــــــــــــــ : حقیقت دینى در عصر ما، ترجمه ابوالفضل محمودى. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، ۱۳۷۹.
ـــــــــــــــ : فلسفه و کلام اسلامى، ترجمه ابوالفضل عزتى. تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، ۱۳۸۰.
ـــــــــــــــ : محمد فى المدینه، تعریب شعبان برکات. بیروت: منشورات مکتبه العصریّه.
ـــــــــــــــ : محمّد فى مکّه، تعریب شعبان برکات. بیروت: منشورات مکتبه العصرّیه.
هولت و دیگران: تاریخ اسلام کمبریج، ترجمه احمد آرام: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۷.
ـــــــــــــــ : تاریخ اسلام کمبریج، ترجمه تیمور قادرى. تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۳.
:yremogtnoM mailliW ,ttaWthguohT cimalsI fo doireP evitamroF ehT ,dlroW enO ..2002 :drofxO
: _________naruQ eht ot noitcudortnI s’lleB .7791 ,sserP ytisrevinU hgrubnidE :dnalgnE .
: _________naruQ eht ot noinapmoC .4991 ,dlroW enO :drofxO .
: _________malsI fo aidepolcycnE .0002-6891 :nedieL .
: _________ygoloehT dna yhposolihP cimalsI .5991 ,sserP ytisrevinU hgrubnidE .
: _________ilazahG-lA fo ecitcarP dna htiaF ehT .4002 ,dlroW enO :drofxO .
سایت هاى اینترنتىWWW.ClearVisionPK.comWWW.FrontlistBooks.comWWW.Wikipedia.orgWWW.alastairmcintosh.comWWW.guardian.co.ukWWW2.dw-World.deWWW.findarticles.comWWW.amazon.comWWW.times.com[1]. بیشتر مطالب این زیست نامه از سایت هاى اینترنتى مجله تایمز لندن و گاردین اخذ شده است.
[۲]. Richard Holloway, Guardian News, Tuesday November 14, 2006.
[۳]. Christians and Pacifism.
[۴]. Cuddesdon Theological College.
[۵]. Deacon.
[۶]. St Mary’s, The Boltons, Kensington.
[۷]. “Free Will and Predestination in Early Islam”
[۸]. Muhammad at Mecca.
[۹]. Muhammad at Medina.
[۱۰]. این دو کتاب به عربى ترجمه شده، ولى هنوز به فارسى ترجمه نشده است: محمد فى المدینه و محمد فى مکّه، تعریب شعبان برکات، مکتبه العصریه، بیروت.
[۱۱]. محمد پیامبر و سیاستمدار، ترجمه اسماعیل والى زاده، کتابفروشى اسلامیّه، ۱۳۴۴ش.
[۱۲]. Islam and the West: the Making of an Image.
[۱۳]. Companion to the Quran.
[۱۴]. Muslim-Christian Encounters: Perceptions and Misconceptions.
[۱۵]. این کتاب به قلم محمدحسین آریا ترجمه و به وسیله دفتر نشر فرهنگ اسلامى منتشر شده است.
[۱۶]. A Christian Faith for Today.
[۱۷]. Levi Della Vida Medal.
[۱۸]. برخورد آراى مسلمانان و مسیحیان، تفاهمات و سوءتفاهمات، ص۲۳۲ـ۲۳۴.
[۱۹]. کیهان اندیشه، شماره ۴۷، اردیبهشت ۱۳۷۲.
[۲۰]. اسلام و غرب، ص۱۸۴.
[۲۱]. نقد آثار خاورشناسان، ص۱۴۹ـ۱۵۴.
[۲۲]. مطالعات اسلامى در غرب، ص۱۱۳ـ۱۱۴.
[۲۳]. نگرشى تاریخى…، ص۲۸۲ـ۲۸۳.
[۲۴]. براى گزارشى از این کتاب بنگرید: مجله طلوع، ش۱۷ـ۱۸.
[۲۵]. مینو صمیمى، محمد در اروپا، ترجمه پرویز عطایى، ص۳۴۲ـ۳۴۳.
[۲۶]. المستشرقون و السیره النبویه، ص۴۷ـ۱۱۹.
[۲۷]. مناهج المستشرقین، ج۱، ص۱۱۳ـ۲۴۷.
[۲۸]. فى الفکر الاسلامى: الاستشراق: دراسات تحلیلیه تقویمیه، ص۱۰۷ـ۱۰۸ و ۱۳۷ـ۱۴۰.
[۲۹]. آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، دراسه و نقد، ص۱۰۷ـ۱۱۱.
[۳۰]. تأثیر اسلام بر اروپاى قرون وسطى، ترجمه حسین عبدالمهدى، ص۱۴۳.
نویسنده:مهدى فرمانیان