پرسش:با عرض ادب و احترام به استحضار می رساند : اخیراً شائبه ای در فکر برخی از جوانان ایجاد و گاهاً مطرح می کنند که ما قبول داریم که مرگ وجود دارد و قیامت برپا می شود و افراد به بهشت یا جهنم می روند اما غایت نهایی چیست؟ آیا تمام علت خلقت خلد در بهشت یا جهنم و لقاء خداوند است یا مرحله دیگری به دنبال دارد؟ آیا مرتبه دیگری برای انسان و خلقت وجود دارد یا خیر؟ هرچند بخشی از طرح این موضوع را وسوسه شیطانی می دانم ولی ممکن است افرادی هم به دنبال تحقیق و تکمیل علم خود باشند و چون قادر به پاسخگویی مراجعین خود نیستم استدعا دارم این حقیر را راهنمایی کنید که پاسخ این افراد چکونه داده شود تا خدای ناکرده اولاً این افراد به انحراف فکری بیشتری کشیده نشوند و ثانیاً این سؤال در ذهن آنها باقی نماند که قرآن و اسلام و روحانیت پاسخگوی این شبهات نیست.
پاسخ:
برای خلقت و آفرینش ، دو هدف می توان تصور کرد:
نخست : هدف متوسط
دوم :هدف غایی و عالی
با مراجعه به آیات قرآن و روایات اهل بیت : روشن می شود که هدف متوسط خلقت ، عبادت و بندگی خداست . این مطلب ، در همه پدیده های عالم ، ساری و جاری است . خداوند، درباره همه اشیای مادّی عالم می فرماید: وَ إِن مِّن شَی ْءٍ إِلآ یُسَبِّح ُ بِحَمْدِه ِ وَ لََکِن لآ تَفْقَهُون َ تَسْبِیحَهُم ْ(اسرأ، ۴۴) همه موجودات ، تسبیح خدا می گویند. امّا شما تسبیح آنان را نمی فهمید.و درباره انسان و جن ّ نیز می فرماید: وَ مَا خَلَقْت ُ الْجِن َّ وَ الاْنس َ إِلآ لِیعْبُدُون ِ.(ذاریات ،۵۶)آفرینش انسان و جن ّ برای بندگی است . بنابراین ، از دیدگاه وحی ، همه هستی تسبیح گوی ذات اوست .(۱)
امّا هدف عالی و غایی ، وصول به مبدأ نور هستی است .یعنی منتهی الیه سیر مخلوقات ، اوست : وَ أَن َّ إِلَی َ رَبِّکَ الْمُنتَهَی َ.(نجم ،۴۲) انتهای سیر انسان به سوی پروردگار است : إِن َّ إِلَی َ رَبِّکَ الرُّجْعَی ََّ.(علق ،۸) بازگشت همگان به سوی خداست : إِنَّا لِلَّه ِ وَ إِنَّآ إِلَیه ِ راجِعُون .(بقره ،۱۵۶) همه این آیات ، غایت سیر را روشن می کند. البته رسیدن به خدا، همان به کمال مطلق رسیدن مخلوقات است . هنگامی پدیده های هستی کمال آخِر خود را می یابند که به قرب الهی برسند. پس روشن شد هدف غایی خلقت ، به کمال رسیدن همه موجودات و رسیدن انسان به مقام قرب الهی است .و این که وعده بهشت داده شده است بهشت نشانه ای از رسیدن انسان به قرب الهی است.
در این جا دو مطلب دیگر را نیز باید مورد توجه قرار داد:
نخست این که خدای متعال ، فیاض به تمام معناست و باران رحمت او همیشه بر بندگان می بارد و مانعی هم برای آن نمی توان تصور کرد.به دیگر سخن ، مقتضی موجود و مانع مفقود است . پس باید خلق کند. چون لازمه ذات او خلاقیت و فیاض بودن است .
دوم این که آیا خدا در آفرینش ، ذی نفع است یا نه ؟ در پاسخ باید گفت : منفعت و سود، به خلق بر می گردد.نه به خالق .یعنی خدا ذی نفع نیست . یا به عبارت دیگر، ناقص نیست که با این کار به کمال برسد. بلکه سود به مخلوق بر می گردد.
من نکردم خلق تا سودی کنم بلکه تا بر بندگان جودی کنم
به دیگر سخن : آفرینش ، احسان و فیض از جانب خدا نسبت به مخلوقات است و چنین آفرینشی حُسن ذاتی دارد و قیام به انجام دادن فعلی که ذاتاً پسندیده است ، جز این که خودفعل زیبا باشد، به چیز دیگری نیاز ندارد. بنابراین اگر کسی بپرسد: چرا خالق منّان ، دست به چنین کار پسندیده با لذات زده است ؟ در پاسخ باید گفت : خداوند که فیاض علی الاطلاق است ، (با توجه به این که می توانست موجودی را خلق کرده ، به کمال برساند) اگر چنین نمی کرد، جای پرسش و ایراد بر او بود.
ممکن است این پرسش نیز در ذهن انسان مطرح شود که مگر خداوند نیازمند پرستش بندگان است ؟
در پاسخ می گوییم : همان طور که می دانید، هدف از فعل ، در خداوند متعال و انسان ها متفاوت است . هدف در افعال انسان عبارت است از فایده ای که هنگام فعل ، انسان در نظر می گیرد و برای رسیدن به آن تلاش می کند. یعنی هدف انسان از فعالیت هایش دفع کمبودها و نیازمندی های خودش می باشد. امّا درباره خداوند نمی توان گفت : هدف از فعل او تأمین نیازمندی ها و رفع نواقص است . زیرا خدای متعال به چیزی نیاز ندارد تا برای تأمین آن کاری انجام دهد. او کمال مطلق است و هر کس هر چه دارد و هر بهره ای که از هستی داشته باشد، از او گرفته است و در ذات خود فاقد چیزی نیست تا با انجام دادن کاری کامل شود بلکه هدف از افعال خداوند، تناسب با ذات الهی داشتن یا رفع نیاز بندگان است . عبادت هم جزو اهداف آفرینش است و از اهداف متوسط برای رسیدن به کمال نهایی و غایی می باشد و فایده عبادت ، تنها عاید بنده می شود و او را پرورش داده ، از نقص به کمال می برد و در عبادت بنده هیچ فایده ای برای خداوند متصور نیست . بنابراین ، همان طور که اشاره شد، هدف غایی از آفرینش انسان ، تکامل و وصول به رحمت الهی است و افرادی می توانند از این رحمت و فیض الهی استفاده کنند که به نهایت درجه تکامل رسیده باشند. از این رو، اثر تکامل ، آرامش در سایه سار رحمت الهی است : وَ لاَ یزَالُون َ مُخْتَلِفِین َ إِلآ مَن رَّحِم َ رَبُّکَ وَ لِذَ َلِکَ خَلَقَهُم ْ; (هود، ۱۱۸ و ۱۱۹) آنان همواره در اختلافند. مگر آن چه پروردگارت رحم کند و برای همین (رحمت ) آنان را آفرید .(۲)
* * *
(۱) (ر.ک : ترجمه المیزان ، موسوی همدانی ;، ج ۱۸، ص ۶۱۲۶۱۴، بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی )
(۲) پرسش پاسخ-۱۳۴۷۲
