واکسیناسیون یکی از بهترین روش های پیشگیری از بیماری ها است. منظور از واکسیناسیون بالا بردن سطح ایمنی در بدن است. پس از تزریق واکسن دستگاه دفاعی بدن شروع به فعالیت کرده ایمنی در بدن ایجاد می شود و انسان را در مقابل ابتلا به بیماری مصون نگه می دارد. بنابراین می توان گفت: واکسیناسیون عبارت از کوششی است که برای تخفیف یا جلوگیری از بروز یک بیماری عفونی یا وارد کردن یک آنتی ژن یا آنتی کور (پادزهر) صورت می گیرد.
مصونیت: قدرت مقاومت بدن در مقابل بیماری را مصونیت می نامند.
واکسن چیست؟ واکسن عبارت است از جسم میکرب زنده ضعیف شده یا کشته شده و یا سموم بی اثر شده میکرب ها که خاصیت آنتی ژنی دارند و باعث تحریک سیستم ایمنی و آنتی کورسازی در بدن و ایجاد پادزهر می شوند. بطور کلی واکسن ها فراورده هایی هستند که جهت پیشگیری از بروز بیماری های واگیر به کاربرده می شوند.
انواع مصونیت:
مصونیت بر دو نوع است. طبیعی و اکتسابی. در مصونیت طبیعی بسیاری از افراد نسبت به بعضی از بیماری ها از ابتدا مصونیت دارند و به آن ها دچار نمی شوند مثلا انسان خود بخودی به طاعون گاوی مبتلا نمی شود.
مصونیت اکتسابی: این نوع مصونیت در اصل وجود ندارد و بعدا در انسان بوجود می آید. مصونیت اکتسابی بر دو قسم است فعال و غیرفعال. مصونیت اکتسابی فعال و غیر فعال ممکن است طبیعی و یا مصنوعی باشد.
پس از ورود میکرب به بدن و ایجاد بیماری مصونیتی در بدن ایجاد می شود که به آن مصونیت اکتسابی فعال طبیعی می گویند و مصونیت اکتسابی فعال مصنوعی نیز همان واکسیناسیون است.
مصونیت هایی که از طریق جفت انتقال می یابند به مصونیت مادرزادی معروف اند. در این نوع مصونیت عوامل ایمنی از مادر به وسیله جفت به بدن جنین منتقل می شود، مانند مصونیتی که در چند ماه اول پس از تولد نسبت به بیماری سرخک وجود دارد. این نوع مصونیت را مصونیت اکتسابی غیر فعال طبیعی می گویند. تغذیه با شیر مادر نیز یک نوع واکسیناسیون طبیعی علیه چندین بیماری است. بعضی از مقاومت های مادر در مقابل بیماری، از راه تغذیه با شیر مادر منتقل می گردد. این ایمنی مخوصا از طریق خوردن آغوز (کلستروم)، شیری که در اولین روزهای پس از تولد ترشح می شود، ایجاد می شود.
زمانی که انسان مصونیت خود را از طریق تزریق کاماگلوبولین و سرم های اختصاصی مانند تتابولین (سرم ضد کزاز) بدست آورد به این نوع مصونیت، مصونیت اکتسابی غیر فعال مصنوعی می گویند. این نوع مصونیت به سبب عدم فعالیت سیستم دفاعی بدن پایدار نبوده و در نتیجه بسیار کوتاه مدت است.
بنابر این واکسیناسیون مصونیت اکتسابی فعال مصنوعی است، که از عامل بیماری (میکرب) کشته شده (مانند واکسن سیاه سرفه) زنده ضعیف شده (ب ث ژ) یا سم ضعیف شده بیماری (کزاز) است.
چگونگی ایجاد مصونیت:
هنگامی که میکروب یا ویروس (آنتی ژن) وارد خون می شود بدن مثل یک دشمن خارجی به آن نگاه می کند و ارتش دفاعی خود را آماده می کند، تا با آن به مقابله برخیزد و در برابر آن آنتی کورهای لازم را ترشح می کند. آنتی کورها نه تنها مواد سمی را بی اثر می کنند بلکه میکروب یا ویروس را هم ضعیف ساخته و از بین می برند. آنتی کورها (همیشه و در مورد بعضی از میکروب ها و ویروس ها تا مدتی) برای سرکوب مجدد آن عوامل بیماری آماده اند و در نتیجه وقتی بدن یکبار بر یک میکروب یا ویروس خاص پیروز می شود تا مدتی یا برای همیشه در مقابل آن قدرت دفاع دارد. در این هنگام بدن را مصونیت یافته می نامند.
واکسیناسیون کزاز زنان باردار
به دلیل بالا بودن میزان بیماری کزاز نافی در نوزادان، توصیه می شود مادران باردار حتما در دوران بارداری علیه کزاز واکسینه شوند. اولین نوبت واکسیناسیون می تواند در هر یک از ماه های حاملگی باشد، یعنی حتی در اولین مراجعه و هنگام تشکیل پرونده. دومین تزریق باید به فاصله یک ماه از تزریق اول انجام گیرد. نوبت سوم شش ماه بعد از دریافتن دومین نوبت و نوبت چهارم یک سال بعد از دریافت سومین نوبت تزریق می شود. و بعد از تزریق چهارم واکسیناسیون هر ده سال تکرار می شود. در مواردی که واکسیناسیون کزاز به تعویق افتد. واکسیناسیون زمانی برای جلوگیری از کزاز نوزاد مؤثر خواهد بود، که دومین تزریق حد اقل ۱۵ روز مانده به موعد زایمان باشد. تمام زنان بین سنین ۱۵ تا ۴۵ سال باید علیه بیماری کزاز واکسینه شوند.
در بسیاری از نقاط دنیا مادران با وضعیت غیر بهداشتی زایمان می کنند این مسأله مادر و کودک را در معرض خطر کزاز قرار می دهد و از صد کودک به دنیا آمده، یک کودک جان خود را بر اثر بیماری کزاز از دست خواهد داد.
میکرب کزاز در زخم ها و بریدگی های آلوده، رشد می کند. بطور مثال اگر بند ناف با چاقوی الوده بریده شود و یا از نخ و پارچه کثیف جهت بستن بند ناف استفاده شود؛ کودک به بیماری کزاز مبتلا خواهد شد. هر شیئی که برای بریدن بند ناف استفاده می شود، اولا باید تمیز باشد ثانیاً ضد عفونی بوده یا به هر وسیله ممکن حتی شعله آتش ضدعفونی گردیده و بعد سرد شود.
اگر میکرب کزاز وارد بدن مادر شود، در حالی که او علیه بیماری کزاز واکسینه نشده باشد، مادر در معرض خطر مرگ قرار می گیرد. مادران می توانند خودشان و نوزادشان را علیه بیماری کزاز محافظت کنند، بشرطی که قبلا یا در خلال بارداری واکسینه شوند. تمام زنان در سنین بارداری باید علیه بیماری کزاز واکسینه شوند. هر زنی که باردار می شود باید اطمینان حاصل نماید که واکسیناسیون خود را علیه بیماری کزاز انجام داده است.
نکات مهم در برنامه واکسیناسیون
۱. برنامه واکسیناسیون کودکان نارس و با وزن کمتر نیز طبق جدول واکسیناسیون صورت می پذیرد.
۲. در صورتی که به علت بیماری یا هر علت دیگر، واکسیناسیون طبق فرمول و برنامه تعیین شده انجام نشده باشد، در هر موقع که طفل مراجعه نماید می توان برنامه واکسیناسیون بویژه موارد چند نوبتی را ادامه داد و لزومی به از سرگرفتن واکسیناسیون نخواهد بود.
۳. اگر در اثر تزریق واکسن ثلاث به کودک، تب بالای ۴۰ درجه و یا تشنج عارض شود، در نوبت های بعدی بایستی از واکسن دوگانه استفاده شود.
۴. شیر مادر با نوع خوراکی واکسن فلج اطفال مغایرتی ندارد و لزومی به ندادن شیر مادر قبل یا بعد از واکسیناسیون نخواهد بود. هم چنین استفراغ مختصر پس از خوراندن قطره فلج مسأله مهمی نبوده، نیازی به تجدید واکسن نمی باشد.
۵. شل بودن مدفوع یا سرماخوردگی خفیف (آبریزش بینی و سرفه) مانع از انجام واکسیناسیون نمی باشد.
۶. حساسیت به تخم مرغ مانع واکسیناسیون سرخک نیست.
۷. تزریق همزمان واکسن سرخک و ب ث ژ اشکالی ندارد.
۸. در صورتی که واکسن های زنده ویروسی مانند قطره فلج اطفال و واکسن سرخک بطور همزمان مورد استفاده قرار نگیرد، بایستی بین آن ها حد اقل یکماه فاصله باشد.
۹. حتی المقدور از تزریق گاما گلوبولین به اطفال خود داری شود، مگر در مواردی که پزشک متخصص جایز بداند که در چنین مواردی فاصله بین تجویز واکسن های ویروسی زنده ضعیف شده و گاماگلوبولین یا فراورده های خونی، لااقل سه ماه خواهد بود.
۱۰. تزریق واکسن کزاز به زنان بار دار، مجاز و لازم است، ولی کار برد واکسن های ویروسی زنده تزریقی ممنوع می باشد.
۱۱. بهترین سن برای تلقیح ب ث ژ علیه بیماری سل بدو تولد می باشد.
۱۲. پس از پایان ۶ سالگی تلقیح واکسن سه گانه (دیفتری، کزاز، سیاه سرفه) مجاز نیست.
۱۳. سوء تغذیه مانعی برای واکسیناسیون نیست.
۱۴. اگر کوچک ترین تردیدی در ابتلای قبلی طفل به بیماری سرخک وجود داشته باشد، واکسن سرخک باید تزریق شود.
تذکر: برای هر زن یا کودکی که واکسینه می شود باید کارت واکسیناسیون صادر شود، خانواده ها باید در حفظ و نگهداری کارت واکسیناسیون دقت کافی بنمایند.
موارد منع واکسیناسیون
۱. بیماری های حاد تب دار (سرماخوردگی و تب خفیف مانعی برای واکسیناسیون نیست).
۲. در افرادی که تحت درمان با اشعه ایکس و داروهای ضد سرطان هستند از تجویز واکسن های ویروسی زنده به آنان باید خود داری کرد.
۳. در زمان حاملگی واکسن سرخجه و سایر واکسن های ویروسی زنده تزریقی ممنوع است.
۴. در اختلالات ایمنی، چه اولیه و چه اکتسابی مثل لوسمی (سرطان خون) و غیره واکسن های ویروسی زنده نباید تزریق شود.
۵. تا سه ماه بعد از دریافت خون و پلاسما و سه ماه بعد از تزریق گاماگلوبولین، تجویز واکسن های ویروسی زنده ضعیف شده توصیه نمی شود.
۶. تزریق واکسن ثلاث در کودکانی که دچار ضایعات مغزی پیشرونده (از هر نوع) می باشند، ممنوع است و باید از واکسن توام استفاده شود. تشنج ناشی از تب و تشنج هائی که کنترل شده اند موانعی برای واکسیناسیون نیستند.
واکسیناسیون نوزادان
از آن جا که نیمی از مرگ و میر های ناشی از سیاه سرفه، بخشی از معلولیت های ناشی از فلج اطفال، بخشی از تمام مرگ و میر های ناشی از بیماری سرخک قبل از یک سالگی اتفاق می افتد، واکسیناسیون کامل نوزادان امری حیاتی است. در غیر این صورت ممکن است واکسن ها اثر نکند. بعضی واکسن ها یک بار باید تزریق شوند. عده ای دیگر از واکسن ها باید سه بار با فاصله زمانی لا اقل ۴ هفته بین هر دو واکسن، تزریق گردند.
مسئله مهم این است که والدین بدانند در حال حاضر در سال اول زندگی، فرزندشان پنج بار برای انجام واکسیناسیون باید به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه کنند:
ـ در بدو تولد و یا در اولین فرصت بعد از زایمان، نوزاد باید علیه بیماری سل واکسینه شود. اولین نوبت واکسیناسیون علیه فلج اطفال نیز در همین موقع صورت می پذیرد.
ـ پس از ۶ هفتگی، والدین باید نوزادشان را برای اولین تزریق واکسن دیفتری، سیاه سرفه و کزاز بیاورند. این سه واکسن با هم در یک آمپول به نام ثلاث، زده می شود.
ـ در سنین ۱۰ و ۱۴ هفتگی والدین باید نوزادشان را جهت واکسیناسیون نوبت دوم و سوم ثلاث به مراکز بهداشتی درمانی بیاورند یک نوبت دیگر واکسن فلج اطفال نیز در این دو مراجعه باید داده شود.
ـ با شروع ۹ ماهگی والدین باید نوزادشان را جهت واکسیناسیون علیه سرخک به مراکز بیاورند.
سرخک یکی از خطرناک ترین بیماری های زمان کودکی است. برای چند ماه اول زندگی، کودکان بطور طبیعی در مقابل سرخک مقاوم هستند و این را از مادر به ارث برده اند. اما پس از ۹ ماهگی مقاومت طبیعی پایان می یابد. کودک در این موقع در معرض خطر سرخک قرار می گیرد. و باید علیه بیماری واکسینه شود. واکسینه کردن کودک علیه سرخک بلافاصله پس از ۹ ماهگی، یک مسئله حیاتی به شمار می آید.
واکسینه کردن کودکانی که از بیماری های خفیف یا سوء تغذیه رنج می برند، هیچ اشکالی ندارد بخصوص در جاهایی که بیماری سرخک و سیاه سرفه شایع است، در هر فرصتی برای واکسیناسیون باید استفاده نمود. پس از تزریق واکسن ها کودک ممکن است گریه کند، تب او بالا رود، بدنش کمی کهیر بزند و محل تزریق کمی زخم شود مانند هر بیماری دیگر باید به او غذا و مایعات فراوان داده شود، مخصوصا ادامه تغذیه با شیر مادر که امری ضروری است. اگر ضایعات و عوارض واکسیناسیون به مدت سه روز طول کشید، کودک باید به مرکز بهداشت ارجاع داده شود.
بهداشت برای خانواده – انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، ص ۶۳
