شاید با شنیدن نام مهریه اولین عبارتی که به ذهن برسد، این باشد که چه کسی مهریه را داده و چه کسی گرفته؛ اما باید توجه داشت که ناآگاهی از مفهوم مهریه، انواع مهریه و قوانین شکل گرفته در پیرامون آن می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری برای طرفین داشته باشد. در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران از سه نوع مهریه سخن به میان آمده و فقه شیعی مهرالسنه را نیز به آن‌ها افزوده است. بنابذاین به صورت کلی چهار نوع مهریه وجود دارد که در ادامه به ویژگی‌های هر کدام به طور جداگانه می‌پردازیم.
انواع مهریه:
نوع اول مهریه، مَهرُ المُسمى:
مهریه‌ای است که میزان آن هنگام عقد نکاح، معین و از آن نام برده شده است. در مهرالمسمی اختیار تعیین مهریه ممکن است به دختر یا پسر یا شخص سومی که مورد رضایت طرفین است سپرده شود و منوط به تراضی طرفین یا رضایت آن شخص سوم است.
نوع دوم مهریه، مهرُ السُّنَّه (مهر محمدی):
اگر مرد، زن را طبق سنت پیغمبر تزویج کند، مهریه او پانصد درهم است. مهریه‌ای که پیامبر اسلام برای همسران و دختران خود از جمله حضرت زهرا قرار می‌داد. در شرح لمعه قیمت پانصد درهم را پنجاه دینار تعیین کرده‌اند. در جاهای دیگر آمده است که دینار برابر با یک مثقال شرعی طلاست. علت آنکه این مبلغ را مهرالسنه گویند، این است که رسول خدا این مبلغ را مهریه زنان و دختر خود قرار داده است. تعیین مهرالسنه برای مهریه مستحب است.
نوع سوم مهریه، مهر المثل:
یعنی مهریه‌ای مانند مهریه زنان هم‌شأن و هم‌ردیف او از لحاظ سن، زیبایی، تحصیلات، موقعیت خانوادگی و اجتماعی و مقتضیات زمان و مکان. مهرالمثل در زبان حقوقی، مهری است که مقدار آن، با رعایت حال زن از حیث شرافت و دیگر صفات و وضعیت او نسبت به مثل اقران، اقارب او و نیز معمول محل و … در نظر گرفته شود.
نوع چهارم مهریه، مهر المُتعَه:
در ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی آمده است هرگاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر، زن خود را طلاق دهد، زن مستحق مهرالمتعه است و اگر بعد از آن طلاق دهد، مستحق مهر المثل خواهد بود. در تعیین میزان مهرالمتعه، برخلاف مهرالمثل، استطاعت مرد در نظر گرفته می‌شود.
مهریه در قرآن کریم:
همانگونه که بیان شد، اسلام مهریه را ابداع نکرده بلکه آن را به حالت فطری‌اش برگردانده است. قرآن کریم در آیه «وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَهً فَإِن طِبْنَ لَکُمْ عَن شَىءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَکُلُوهُ هَنِیئًا مَرِیئًا» به سه نکته اساسی اشاره کرده است:
- مهریه را با نام « صَدُقَه» یاد کرده است نه با نام مهر. صَدُقَه از ماده صدق است و به مهریه از آن جهت صداق یا صدقه میگویند که نشانه راستین بودن علاقه مرد است.
- با ملحق کردن ضمیر «هُنَّ» به این کلمه میخواهد بفرماید که مهریه به خود زن تعلق دارد نه پدر و مادر؛ مهریه مزد بزرگ کردن و شیر دادن و نان دادن به او نیست.
- با کلمه «نحله» کاملاً تصریح می‌کند که مهریه هیچ عنوانی جز عنوان تقدیم، پیشکش، عطیه و هدیه ندارد.
مهریه یکی از نمونه دلایلی است که زن و مرد با استعدادهای نامتشابهی آفریده شده‌اند و قانون خلقت از لحاظ حقوق فطری و طبیعی، سندهای نامتشابهی به دست آن‌ها داده است.
اسلام در عین اینکه به زن استقلال اقتصادی در مقابل شوهر داده و برای شوهر هیچ حقی در مال زن و کار زن و معاملات زن قرار نداده، آیین مهریه را منسوخ نکرده است. این خود می‌رساند که مهریه از نظر اسلام به خاطر این نیست که مرد بعدها از وجود زن بهره اقتصادی می‌برد و نیروی بدنی او را استثمار می‌کند. پس معلوم می‌شود که اسلام فلسفه مخصوص به خود را درباره مهریه دارد. این مهریه و فلسفهاش را نباید با دیگر فلسفه‌های مهریه اشتباه گرفت و ایرادهایی که بر آن نظامها وارد است بر این نظام وارد دانست.
مهریه در فقه و قانون مدنی:
مهر، نوعی الزام قانونی است که بر مرد تحمیل می‌شود و فقط زوجین می‌توانند هنگام بستن عقد یا پس از آن مقدار مهر را با تراضی معین کنند. با جاری شدن عقد ازدواج بین زن و مرد، زن حق مهری را که در ضمن عقد مشخص شده پیدا می‌کند و همان موقع می‌تواند آن را طلب کند؛ اما تا زمانی که زفاف انجام نگرفته و پیش از آنکه مرد با این زن آمیزش کند، اگر به عللی عقد ازدواج به هم خورد و مرد زن را طلاق دهد، زن فقط نصف مهر را حق دارد و چنانچه از پیش همۀ مهر را گرفته باشد، باید نصف آن را برگرداند. این حکم از قرآن مجید و روایات ائمه اطهار و فتوای فقهای عظام به خوبی قابل برداشت است.
بنابراین مهریه مالی است که به وسیله عقد ازدواج و در مقابل حق تمتع مرد، ( نیمی از آن به صورت مستقر و نیمی) به صورت متزلزل به ملکیت زن در می‌آید و با چهار چیز ملکیت آن (به طور کامل) مستقر می‌شود:
- مرتد شدن شوهر به ارتداد فطری
- مرگ شوهر
- نزدیکی
- مرگ زن ( بنا به قول مشهور)
سخن آخر:
همانطور که گفته شد، مهریه در حکم هدیه و پیشکش به زن تعلق می‌گیرد و نشانه‌ی صداقت مرد است. بنابراین در مشخص کردن مقدار آن شایسته است به این موضوع توجه کنیم و با تکیه بر حرف‌های عامه‌پسند با این مضمون که چه کسی مهریه را داده و چه کسی گرفته، از تعیین مبالغی مغایر با واقعیت زندگی خود و طرف مقابل خودداری کنیم.
