همه ادیان جهان به گونه ای معتقدند که هرگاه بشر به لحاظ معنوی و اخلاقی پا در انحطاط و ورطه هلاک گذارد، و از مبدأ هستی فاصله گیرد، و جهان را تاریکی جهل، غفلت و ستم در برگیرد، شخصیتی نجات دهنده ظهور خواهد کرد. در هر آیینی، به صورت رمز به حقایقی اشاره شده که با معتقدات آیین های دیگری توافق و هماهنگی دارد.
همه ادیان جهان به گونه ای معتقدند که هرگاه بشر به لحاظ معنوی و اخلاقی پا در انحطاط و ورطه هلاک گذارد، و از مبدأ هستی فاصله گیرد، و جهان را تاریکی جهل، غفلت و ستم در برگیرد، شخصیتی نجات دهنده ظهور خواهد کرد. در هر آیینی، به صورت رمز به حقایقی اشاره شده که با معتقدات آیین های دیگری توافق و هماهنگی دارد.
در آیین مزدیسنا هم اعتقاد به موعود نهایی و منجی آخرالزمان، از عقاید رایج و استوار است و در متون مقدّس زرتشتی (اوستا و کتب روایی پهلوی) افزون بر بشارت و اشارت به ظهور رهاننده عدالت گستر (سوشیانت)، از تولّد، ظهور، یاران و دستاوردهای نهضت او سخن گفته شده است.
در این مقاله کوشیده ایم دیدگاه زرتشت را درباره موعود نهایی (سوشیانت) از متون مزدیسنا استخراج و بررسی کنیم.
نجات بخشی در آیین زرتشتی، زیر عنوانِ موعود مزدیسنا مطالعه می شود. بیشتر زرتشتیان بر این عقیده اند که مطابق متون مقدس اوستا، و متون روایی پهلوی، فرد یا افرادی در آخرالزمان ظهور کرده، آیین گرفتار در رنج و محنت فراوان مزدیسنا را دوباره احیا خواهند کرد؛ (پورداود، ????: ص ?؛ مصطفوی،????: ص ? و??) چنان که افرادی از پیروان این آیین بر این باورند و کوشیده تا اندیشه نجات بخشی و دستمایه های نخستین آن را متعلّق به دیانت خویش معرّفی کنند و دیگران را از این بابت وامدار آیین زرتشتی بدانند؛ البتّه نباید این نکته را از یاد برد که در مقابل، گروه اندکی نیز ظهور منجی آخرالزمان را نمی پذیرند و بر انکار آن اصرار می ورزند. علّت این اختلاف به متون اوستایی برمی گردد.
این متون درباره موعود آخرالزمان قابلیت آن را دارد که با برداشت های هرمونوتیکی، بتوان قرائت های گوناگون از آن داشت. در این صورت به رغم آن چه به عقیده برخی در اثبات موعود آخرالزمان صراحت دارد، معنایی خلاف آن را برداشت می کنیم. دستور زبان اوستایی، وجود لغات ناآشنا و عدم آشنایی دقیق با اندیشه های حقیقی زرتشت، امکان تأویل و تفسیر درست آن را از همگان سلب کرده است. (احمد تفضّلی ????: ص ???) را عقیده بر این است که مسأله ای تاریخی نیز بر این مشکل ادبی افزوده شده است. بدین ترتیب که از ابتدا به شارحان و مفسّران اوستا روی خوش نشان ندادند؛ بلکه آنان را زندیق نام نهادند؛ یعنی کسی که اوستا را بر خلاف موازین شرعی تأویل می کند. بدین ترتیب، تفسیر و شرح دقیق اندیشه های زرتشت ناممکن شده است؛ البته این اختلاف نظر، اختصاص به آیین مزدیسنا ندارد و در دیانت های دیگر نیز چنین اختلاف برداشت هایی از متون مقدّس دینی رایج بوده و هست. چنین است که پیروان اوستا، درباره رهاننده و موعود آخرالزمان با هم اختلاف دیدگاه یافته اند: اکثریت موافق، و اقلیت مخالف.
ما مطالعه خود را درباره نجات بخشی در آیین زرتشت بر پایه دو دسته از متون دینی مزدیسنا پی می گیریم: اوستا، و کتب روایی پهلوی.
هر چند همه بخش های اوستا به یک اندازه معتبر نیست و بخش نخست آن تحت عنوان گات ها ویژگی خاص دارد، در عین حال به معنای بی اعتباری بخش های دیگر کتاب مقدس زرتشتیان نیست؛ بلکه گاتها به صورت سروده های زرتشت به وسیله خود او املا شده است (تفضلّی، همان، ص??). بخش های دیگر نیز هر چند به عقیده پژوهشگران، جنبه الاهی و مقدّس دارد، از مرده ریگ پیامبر مزدیسنا به شمار نمی آید.
از اوستا دو متن معتبر وجود دارد که هر دو مورد پذیرش جامعه زرتشتیان ایران است:
?) اوستا؛ تفسیر و توضیح ابراهیم پورداود در قالب مجلدات جداگانه گات ها، یسنا، یشت ها، ویسپرد، خرده اوستا، و وندیداد.
?) اوستا؛ به گزارش جلیل دوستخواه، ? جلد.
گفته می شود: کتاب مقدّس زرتشتی در گذر زمان دچار کاستی شده است. چنان که حجم اوستای فعلی را یک چهارم حجم اوستای رایج در روزگار ساسانیان دانسته اند (مصطفوی، همان: ص??). همین مؤلّف عقیده دارد که در قسمت های از دست رفته و نابود شده اوستا، مطالب بیش تری درباره موعود آخرالزمان وجود داشته که در متن کنونی دیده نمی شود (همان). احتمالاً در اوستای عصر ساسانی یک بخش مخصوص درباره موعود مزدیسنا بوده که «بامداد نسک» نام داشته است و امروزه در دسترس نیست (پورداود، همان: ص ?). با این حال، مطالب اوستای فعلی در حدّی هست که بتوان به کمک متون روایی پهلوی، دیدگاه این آیین را درباره موعود آخرالزمان به دست آورد.
در مجموعه کتاب های روایی و تفسیری پهلوی چند نمونه اهمیّت ویژه ای دارد:
?) دینکرد نوشته آذر فرنبغ که در کتاب های هشتم و نهم به اختصار و تفصیل از مندرجات نسک های اوستایی دوره ساسانی سخن رفته است.
?) بندهش (هندی و ایرانی).
?) روایات داراب هرمزدیار.
افزون بر این کتاب ها، مینوی خرد، زرتشت نامه، جاماسب نامه، زندبهمن یشت و… برای شناخت دیدگاه مزدیسنا در باره منجی آخرالزمان مفید تواند بود. چند اثر جداگانه و مستقل نیز در این باره نوشته شده است. از جمله می توان به دو عنوان ذیل اشاره کرد:
?) سوشیانس، ابراهیم پورداود.
?) سوشیانت، یا سیر اندیشه ایرانیان درباره موعود آخرالزمان، علی اصغر مصطفوی.
? سوشیانت
منجی(های) موعود اوستا، سوشیانس نام دارد که اغلب به معنای «رهاننده» تعریف شده است (گات ها، ص ???). این واژه در زبان پهلوی به صورت سوشیانت، و سیوسوش آمده و از ریشه سوه به معنای بهره و منفعت، گرفته شده است. واژه فارسی سود نیز از همین ریشه است (مصطفوی، همان: ص ??).
سئوشیانت، صفت به معنای سودمند یا سود رساننده و سود بخشنده از ریشه فعل سو به معنای سود دادن است. واژه های سو و سوه که در تفسیر پهلوی اوستا، سوت (سود) ترجمه شده، در نامه مقدّس بسیار به کار آمده است (همان).
این واژه در گات ها به دو صورت مفرد و جمع آمده است. زرتشت در گات ها چندین بار خود را در صیغه مفرد، سوشیانت یعنی رهاننده یا نجات دهنده نامیده است؛ از جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد: اشتودگات، یسنا ?? قطعه??، وهیشتواشت گات، یسنا ?? قطعه?؛ سپنتمدگات، یسنا ?? قطعه ?. در این قطعه می گوید:
کی خواهم دریافت [=دانست] ای مزدا و ای اشاکه شما نسبت به کسی که در پی تباه کردن من است، توانا و زبردستید؛ آن چه پاداش نیک نهاد است، باید به خوبی از آن اطلاع یابم؛ از این روی، رهاننده (سوشیانت) را آرزوی آن است که از قسمت خویش باخبر باشد.
چنان که در یسنا ?? قطعه ? می گوید:
گی شتاسب هوادار زرتشت اسپیتمان ] بوده] و راه راست دینی را برگزیده اند که اهورامزدا به رهاننده (سوشیانت) فرو فرستاده است.
این واژه در سه مورد نیز به صورت جمع آمده است: در یسنا ?? قطعه ?? می گوید:
ای اهورامزدا ! آن راه منش نیک که به من نمودی، همان راه آموزش رهانندگان (سوشیانتها) است.
در یسنا ?? قطعه ? می گوید:
ای مزدا ! کی سپیده دم آن روز فرا خواهد رسید که با آموزش های فزایش بخش خردمندانه رهانندگان، خیر و نیکی به نگاهداری جهان بدرخشد؟
در یسنا ?? قطعه ?? می گوید:
ای مزدا ! چنین خواهند بود رهانندگان سرزمین ها که با منش نیک، خویشکاری می ورزند و کردارشان بر پایه خیر و نیکی، و آموزش های تو است. به راستی آنان به درهم شکستن خشم برگماشته شده اند.
از این قطعات به خوبی دریافت می شود که عقیده به موعود آخرالزمان و این که کسی خواهد آمد و جهان را از چنگال اهریمن خواهد رهانید وآدمیان را از یک زندگی بی گزند بهره مند خواهد ساخت، نزد ایرانیان بسیار قدیم و شاید منسوب به خود مؤسس دین مزدیسنا است (مصطفوی همان: ??؛ پورداود، همان: ??).
آن جا که در قسمت های دیگر اوستا همانند گات ها، سوشیانت به صیغه جمع آمده، از آنان یاوران دین اراده شده است. به عبارت دیگر، پیشوایان کیش و جانشینان زرتشت و نیکان و پارسایانی که از آنان سودی آید و مردم را به راه راست راهنمایی کنند و مایه رستگاری باشند و دین مزدیسنا را بیارایند، سوشیانت ها نامیده شده اند (همان: ??). در مواردی هم سوشیانت به صیغه جمع آمده و مقصود از آن سه موعود مزدیسنا یا سه پسران آینده زرتشت است که سرانجام هر یک ظهور خواهند کرد و بار دیگر آیین زرتشت را تازه کرده و جهان فرسوده، فرتوت و ویران را آباد، تازه و خرم خواهند ساخت. چنان که در یسنا ?، قطعه ?؛ یسنا ??، قطعه ?؛ در فروردین یشت، قطعه ??، و در زامیادیشت قطعه ?? آمده است (همان: ??).
از جمله مواردی که در اوستا، واژه سوشیانت مفرد آمده و از آن به ویژه واپسین موعود مزدیسنا اراده شده، از این قرار است: یسنا ?? قطعه ??؛ یسنا ?? قطعه ??؛ ویسپرد، کرده ?، قطعه ?؛ فروردین یشت، قطعه های ??? و ???؛ زامیادیشت، قطعه ??؛ گشتاسب یشت، قطعه ??؛ وندیداد، فرگرد ??، قطعه ?.
به هر حال باید تفسیر دقیق تر سوسیانش را از بخش های دیگر اوستا: یسنا، یشتها، ویسپرد، خرده اوستا، و وندیداد به دست آورد. هرچند این جمله ها به لحاظ سبک و سیاق با گات ها تفاوت دارد، شاید بتوان علّت را در بازنویسی، و تقریر دوباره این کلمات به وسیله موبدان زرتشتی دانست که مدت ها پس از او انجام شده است.
در اوستای فعلی، رهانندگان در سه نفر خلاصه شده اند:
?) اوخشیت ارته، کسی که قانون مقدس را می پروراند؛
?) اوخشیت نمنگه، کسی که نماز را بر پای می دارد؛
?) استوت ارته، کسی که همه از پرتو او به زندگی فنا ناپذیر می رسند (پورداود، همان، ص ??).
در کتاب های روایی پهلوی، نخستین موعود، اوخشیت ارته را هوشیدر یا خورشیدر؛ دومین موعود، اوخشیت نمنگه را هوشیدر ماه یا خورشید ماه، ثبت کرده اند. برای پرهیز از اشتباه، بامی را به دنبال نام موعود نخست افزوده اند: هوشیدربامی که به معنای فروزنده، تابنده و درخشان است (مصطفوی، همان: ص ?? و ??). برخی مؤلّفان، نخستین موعود را هوشیدربامی، دومین را هوشیدرماه، و سومین را سوشیانت نامیده اند (همان، ص ??). در چند جای اوستا از این سه تن ستایش شده است؛ از جمله:
ما می ستاییم فروهر مقدس درگذشتگان پاکدین را و فروهرهای پاکدینانی که در حیات هستند و فروهرمردانی که هرگز متولّد نشدند و سوشیانت هایی که نوکننده جهان خواهند بود (یسنا ??، قطعه ?).
فروهر پاکدین اوخشیت ارته را می ستاییم. فروهر پاکدین اوخشیت نمنگه را می ستاییم. فروهر پاکدین استوت ارته را می ستاییم (فروردین یشت، قطعه ???). هر چند به تصریح اوستا (یسنا ?? قطعه ??) زرتشت تجسّم نیکی و خیر، و کمال، بزرگ ترین سوشیانت است، واپسین نجات بخش نیست؛ بلکه به تصریح همین بخش، واپسین نجات بخشان، کسانی هستند که جهان را نوکنند و خلایق را پیرنشدنی و نامیرا، ناپژمردنی و جاویدان و بالنده و کامروا سازند. درآن هنگام مردگان دگر بار برخیزند و بی مرگی به زندگان روی آورد؛ سوشیانت پدیدار شود و جهان را به خواست خویش نو کند (زامیادیشت، کرده ?، قطعات ? – ??). ابراهیم پورداود (همان: ص?? – ??) از آن چه در این باره گذشت، نتیجه می گیرد که واژه سوشیانس در کاربردهای جمع خود در اوستای نو، شامل زرتشت، و حامیان و یاران و مبلّغان و نوسازان و آرایندگان جهان پایانی است.
ویژگی های عمده آنان عبارت است از خردمندی، نیکوکاری، سودرسانی به همه موجودات، غلبه بر خصومت دیوها و مردم، پاک کردن جهان از دروغ، ستایش پروردگار و آراستن عالم معنوی. از توضیحات کتاب های روایی پهلوی پیرامون منجیان سه گانه آیین مزدیسنا به دست می آید که نبرد خیر و شر، نیکی و بدی به نوعی تقدیر خود اهورامزدا است و در این میان، سه موعود آخرالزمان، سه نقطه اوج و در عین حال سه نقطه عطف دین زرتشتی شمرده می شوند. آن ها طبق خیر و نیکی رفتار کرده، در عمل آن را آموزش می دهند. آن ها هستند که نماز و تحیّات به آستان اهورامزدا را به جای می آوردند. آنان از دریاچه کیانسیه پا به عرصه زندگی نهاده و ضدّ اهریمن قیام کرده، آفرینش او را در هم می شکنند و میان مردم را به راه راست آورده، دین را گسترش می دهند؛ چنان که به آدمیان نیز راستی می بخشند (ر.ک: دینکرد، کتاب هفتم، فصل?، قطعات ?? – ??؛ یسنا، ج ?، ص ??).
? تولّد موعودهای مزدیسنا
پیش از آن که از تولّد منجیان مزدیسنا سخن بگوییم، باید دانست که به سبب اساطیر زرتشتی، عمر جهان دوازده هزار سال تعیین شده که به چهار دوره متوالی سه هزار ساله تقسیم می شود:
?) دوره سه هزار ساله اوّل، آفریدگان از اهورامزدا پدید آمده و در حالتی روحانی و مینوی در جهان برین، بی اندیشه، بی جنبش و لمس ناشدنی بودند.
?) در دوره سه هزار ساله دوم، مینو به گیتی تبدیل می شود و عالم روحانی به حالت مادّی و جسمانی. آفریدگان در این دوره در روی زمین و بدون گناه و در حالت بهشتی به سر می برند. اهریمن، جهان روشنایی و بهشتی را از پایین سوراخ کرده، وارد آن می شود. با ورود اهریمن،
?) دوره سه هزار ساله سوم آغاز می شود. کیومرث, نخستین مرد که گاوی نیز همراه او است، بر اهریمن چیره می شود.
آن دو، هنگام مرگ، نطفه های خود را بیرون می ریزند. از نطفه های کیومرث، نخستین جفت انسان: مَشیک و مشیانه، و از نطفه های گاو، نخستین چارپایان پدید می آیند. سه هزار ساله سوم، در واقع دوران آمیختگی و کشمکش دائم انسان ها و قوای اهریمن است. در پایان این دوره، زرتشت متولد می شود. با تولّد او،
?) سه هزار ساله چهارم آغاز می شود. «در مدّت سه ماه زرتشت با همسر خود نزدیکی کرده و هربار که آن زن برخاستی برفتی و در آب دریاچه کیانسیه نشستی، و سر و روی شستی و منی در آب رها کردی، اهورامزدا تعداد ??.??? فروهر نیکان را بر آن منی موکل کرد تا آن را زنده نگاه دارند» (ر.ک: بندهش، ص???؛ مینوی خرد، ص ??). در کتاب های روایی پهلوی آمده است که پس از هزار سال از زمان زرتشت، دختری از نژاد پاکان وارد دریاچه کیانسیه شده، غسل خواهد کرد. او از نطفه زرتشت، باردار شده و بدین ترتیب رهاننده و منجی نخستین، هوشیدر یا اوخشیت ارته، متولّد می شود. هزار سال متعلّق به او است. همین اتّفاق در پایان هر هزار سال روی می دهد و دو نفر دیگر به ترتیب متولّد می شوند (دینکرد، کتاب هشتم، فصل ?? قطعات ?? – ??).
از مادران این سه تن نیز به نام یاد شده است (فروردین یشت، قطعات ??? – ???). آنان عبارتند از:
?) سروتت فذری، کسی که پدرش نامی و مشهور است، مادر هوشیدربامی؛
?) ونگهوفذری، کسی که از پدر شریف و نیک و ستوده و بزرگ است؛ مادر هوشیدرماه؛
?) ارت فذری، کسی که مایه آبروی پدر است یا کسی که پدرش برومند است؛ مادر سوشیانت.
از آن چه گذشت، به دست می آید که ظاهراً موعودهای مزدیسنا تا قبل از ظهور در حالت نطفگی به سر می برند.
? زادگاه سوشیانت
بر اساس روایات کتاب های پهلوی، زادگاه رهاننده آخرالزمان، دو مکان معرّفی شده است:
?) دریاچه کیانسیه که به صورت های کانسیه، کیانسه و کانس اوایه نیز آمده است. احتمال داده اند که این دریاچه، همان دریاچه هامون در شرق ایران باشد (پورداود، همان، ص ?? – ??). چنان که پیش تر آوردیم، دو موعود قبلی نیز در همین مکان متولد می شوند.
?) خونیره یا خونیرس: این مکان در متون پهلوی، زادگاه سوشیانس معرّفی شده و احتمالاً یکی از هفت کشور روی زمین مطابق تقسیم ایران باستان است (گزیده های زاداسپرم، ص ??).
?) از آن چه گذشت، به دست می آید که موعود مزدیسنا از نطفه زرتشت بوده، در رحم دختری از نسل خود او در وجود می آید و در شرق ایران، خاستگاه زرتشت، پا به عرصه وجود خواهد گذاشت.
? زمان ظهور سوشیانت
از متون مقدّس آیین زرتشتی چنین بر می آید که موعودها آن گاه ظهور خواهند کرد و به داد مردم و یاری آن ها خواهند شتافت که جهان گرفتار ستم و کین اهریمن شود و بدان بر نیکان چیره شوند؛ دین و دادگستری دستخوش ناپاکان شود؛ دین سستی پذیرد و از آن، جز نامی و پیکری بی جان باقی نمانده باشد. چنان که جوانمردی و منش نیک هم از جهان روی برتافته باشد.
در این آیین، روز و ماه ظهور موعودها نیز معیّن شده است. در یک رساله پهلوی به نام ماه فروردین روز خرداد یا ماتیکان فرورتین روچ خوردات، بیست و پنج واقعه شمارش شده که روز ششم این ماه روی داده یا در آینده روی خواهد داد. یکی از این وقایع، ظهور موعودها و یاوران آن ها است (مصطفوی، همان: ص ???). با این حال، در اوستا هیچ زمان دقیقی برای ظهور آنان مشخّص نشده است.
? محلّ ظهور سوشیانت
اوستا جایگاه ظهور موعود[های] مزدیسنا را همان زادگاه آ[نا]ن می داند:
بدان هنگام که استوت ارته، پیک اهورامزدا پسر ویسپ تورویری از آب کیانسیه برآید، گرزی پیروز بخش برآورد… (زامیادیشت، کرده ??، قطعه ??).
فرّ توانا را می ستاییم که در آینده به آن کسی مختص خواهد شد که از ناحیه کانس رایه سلطنت خواهد انگیخت که رود هئتومنت در آن می ریزد و کوه اوشیدا در کنار آن واقع است (همان، ??). مفسّران اوستا این کوه را کوه خواجه فعلی می دانند که هنوز خرابه هایی از زیارتگاه های گذشته در آن باقی است. از جمله ادلّه آنان این است که یگانه محلّی که در سیستان کوهی برکنار دریاچه ای واقع شده، همانا دریاچه هامون و کوه خواجه است. رود هیرمند یا هلمند نیز از لحاظ ریشه لغوی با هئتومنت مذکور در اوستا هم خانواده است.
در کتاب های پهلوی هم محل این دریاچه در سکستان (سیستان) و آب آن شور وصف شده است (بندهش هندی، فصل ??، فقره ??). در حال حاضر آب این دریاچه شور نیست؛ قدری بدمزه است. گفته می شود: این آب هنگام ظهور، تغییر مزاج خواهد داد (پورداود، همان: ص ??).
بدین ترتیب، مطابق آموزه های دینی زرتشت، موعودهای آخرالزمان از جانب مشرق ایران ظهور خواهند کرد؛ از همان سرزمین گردان و قهرمانان ملّی ایران، همان نقطه ای که دین ایرانیان در گذشته نیرو گرفت و پناهگاه زرتشت، و منطقه فرمانروایی گشتاسب دوست و حامی او، یعنی سرزمین سیستان (مصطفوی، همان: ص???).
در متون زرتشتی از دو مکان دیگر هم یاد شده است:
?) قلعه ورجمکرد در منطقه پارس در جنوب ایران که در دوران هوشیدر و بلایای نازله آن، پناهگاه موجودات و مخلوقات خواهد بود (تفضلی، ????: ص???).
?) قلعه کنگ دژ در خراسان، ساخته سیاوش از پهلوانان اساطیری ایران و پناهگاه یاوران سوشیانس (همان: ص???).
? یاوران سوشیانس
در متون مزدیسنایی از دو نوع یار برای موعود[های] آخرالزمان نام برده شده است: یارانی که در عصر ظهور زندگی می کنند و یاورانی که در زمان های سابق رحلت کرده اند، و هنگام ظهور منجی، زنده شده، او را یاری خواهند کرد. در متون پهلوی، دسته دوم را «جاودانی ها» خوانده، از شماری افراد، یلان و پهلوانان تاریخی در جایگاه یاوران سوشیانس یاد کرده اند. شمار این افراد را پانزده مرد و پانزده زن دانسته، با احتساب زرتشت، از چهارده مرد یاد کرده اند. در حالی که یک مرد و پانزده زن به نام خوانده نشده اند. (ر.ک: مینوی خرد، فصل ??، قطعات ?? – ??، بندهش ایرانی، ص ???؛ اوستا، فروردین یشت، بندهای ??? – ???). این جاودانی ها در هزاره سوشیانس پدید آیند و رستاخیز برانگیزانند و جهان جاودانی را بیارایند. به تصریح اوستای نو و متون پهلوی، ابدان گنهکاران و مجرمان خطرناک چون منافقان و همجنس بازان دوباره زنده نخواهد شد؛ امّا پرهیزگاران به زمین بازآیند نه به آن چهره که درگذشته اند و نه از آن آمیزه که پیش ساخته شدند؛ بلکه موجودات مادّی از گل روشن و بدون تاریکی، آب بدون زهر، آتش بدون دود، و باد خوشبوی ساخته باشند (دینکرد، کتاب هفتم، ص ???).
خصوصیات یاران منجی موعود چنین است:
نیک اندیش، نیک گفتار، نیک کردار، هرگز سخن دروغ بر زبان نیاورند؛ قول خود را نمی شکنند و عفریت خشم از آنان می گریزد (اوستا، زامیادیشت، قطعه ??). افزون بر این فرشتگان مقرب الاهی، هفت امشاسبند نیز در جایگاه یاوران سوشیانس مطرح شده اند (اوستا، هفتن یشت کوچک، قطعه ??).
? نشانه های ظهور
از نشانه هایی که برای قیام موعود مزدیسنا ذکر کرده اند می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
?) گرفتاری پیروان آیین مزدیسنا به مصیبت و تنگنا (اوستا، فروردین یشت، قطعه ???)؛
?) تغییر نور خورشید و وقوع زمین لرزه ها (یادگار جاماسب، ص ???)؛
?) بروز طوفان ملکوش و یخبندان هولناک (تفسیر پهلوی، فرگرد ?، فقره ??)؛
?) اصولاً وقایع دوران دو موعود نخستین یعنی هوشیدربامی و هوشیدرماه از جمله علایمی است که پیش از ظهور منجی نهایی به وقوع خواهد پیوست. ما به منظور پرهیز از اطاله کلام از ذکر آن پرهیز کرده، خواننده ارجمند را به متون مزدیسنایی حواله می دهیم؛
?) ظهور ضحّاک یا اژدهاک در پایان هزاره هوشیدرماه (بندهش هندی، فصل ??)؛
?) سقوط یک شهاب یا ستاره به نام «جوزهرمار» بر زمین که مردم، آن را آتشین می بینند (همان)؛
?) توقّف خورشید میان آسمان به مدّت سی روز (پورداود، همان: ??).
? نتیجه
از آن چه گذشت می توان نتیجه گرفت که در آیین مزدیسنا همچون سایر آیین های جهان، اعتقاد به موعود نهایی و منجی آخرالزمان، یکی از عقاید رایج و استوار است و در تمام متون زرتشتی اعمّ از کتاب مقدّس اوستا، تفاسیر و متون روایی پهلوی، افزون بر بشارت و اشارت به ظهور رهاننده و عدالت گستر، از تولّد (نژاد، چگونگی، زمان و مکان)، ظهور (علائم، زمان، مکان، دستاوردها) و یاوران او (زندگان و مردگان = جاودانی ها) سخن گفته شده است.
همه بشارت ها، وعده ها، اشاره ها که در همه آیین ها و دیانت ها آمده است نظر به قیام الهی آخرالزمان و حرکت بشری ـ الاهی مصلحی است که در پایان ادوار نبوّت و در امتداد جریان دین اسلام، از داخل اسلام ظهور خواهد کرد. این است که هرگاه موعود گفته می شود، منظور موعود نهایی و منتظَر آخرین است. از این موعود، در دیانت های قدیم تعبیرهایی شده است و هر کدام به عنوانی از او یاد کرده اند. همچنین نشانه هایی از او در آثار کهن آمده است امّا در دین اسلام به صورت کاملاً مشخّص و با نام و نشان معیّن معرفی شده است. علّت این امر مسائلی است (حکیمی، ????: ص ??? و ???) که عمده ترین آن ها، این است که چون اسلام واپسین دین آسمانی است، باید در آن، همه حقایق و واقعیات، و همه حوادث مهمی که پیش از قیام قیامت در باره دین و هدایت، اتّفاق می افتد بیان شود، و چون مهدی و ظهور او یکی از حقایق بزرگ و واقعیّات مهم است، لازم است در دین واپسین، همه چیز درباره او گفته شود.
دکتر محمّد سپهری
منابع و مآخذ
?. ابراهیم پورداود، گات ها، تفسیر و توضیح، انجمن زرتشتیان ایران، بمبئی، ???? م .
?. اوستا، گزارش جلیل دوستخواه، مروارید، تهران، ????ش.
?. بندهش ایرانی، ترجمه مهرداد بهار، توس، ????ش.
?. بندهش هندی، ترجمه رقیه بهزادی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، ????ش.
?. پورداود، ابراهیم، سوشیانس، فروهر، تهران، ????ش.
?. تفضّلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، سخن، تهران، ????ش.
?. حکیمی، محمّدرضا، خورشید مغرب، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ????ش.
?. مصطفوی، علی اصغر، سوشیانت یا سیراندیشه ایرانیان درباره موعود آخرالزمان، بی نا، تهران، ????ش.
?. مینوی خرد، به اهتمام احمد تفضّلی، توس، تهران، ????ش.
??. یسنا، تفسیر و توضیح، ابراهیم پورداود، انجمن زرتشیان ایران، بمبئی، ???? م.
??. یشتها، تفسیر و توضیح، ابراهیم پورداود، انجمن زرتشتیان ایران، بمبئی، ???? ش.
