دیدگاه های بودایی درباره خاستگاه رنج

اشاره[۱]
 
واژه پرتیتیه سمُوتپاده (به پالی، پتجّه سمُوپّاده) را به «پیدایی چیزی از علت ها و شرایط» ترجمه کرده اند. این لفظ، که معمولا آن را «پیدایی وابسته»، «هم پیدایی مشروط» یا «پیدایی به هموابسته» ترجمه می کنند، بیانگرِ آموزه بودایی علیّت است. این آموزه، علاوه بر آن که راه آزادی از رنج را تبیین می کند، معمولا برای تبیین خاستگاه رنج [۲] نیز به کار می رود. طبق سنت بودایی، بودا قانون پیدایی وابسته را از راه مراقبه و در شبی که به بیداری رسید، کشف و شهود کرد. در گزارش های سنتی آمده است که او زندگی های قبلی خود و دیگر موجودات، اصل حاکم بر تناسخ، وراه آزادی را دریافت و آنگاه تعالیمی معروف به چهار حقیقتِ عالی، راه هشت گانه عالی، و قانون پیدایی وابسته را تنسیق کرد. دوازده حلقه زنجیره پیدایی وابسته به نظم درآمده است تا سازوکاراسارت موجودِ مُدرِک را درچرخه زندگی های پشتِ هم تبیین کند، و در عین حال، به تبیین این امر پردازد که چگونه می توان بدون پذیرش اصل پاینده ای چون خودْ، نفس، و مانند آن ازاین اسارت نجات یافت. این دوازده حلقه عبارت اند از: (۱) نادانی، (۲) عادات اکتسابی (عادات ارادی)، (۳)دانستگی، (۴) نام و شکل، (۵) شش بنیاد شناخت، (۶) تماس،(۷) احساس،(۸) تشنگی، (۹) دلبستگی، (۱۰) وجود، (۱۱) تولد مجدد، و (۱۲) پیری و مرگ. غیر از تنسیق دوازده گانه، «تنسیقی عام» نیز از پیدایی وابسته وجود دارد، که از این قرار است: «هنگامی که این هست، آن پدیدار می شود; هنگامی که این نیست، آن پدیدار نمی شود».
۱. گزارش های متون دینی
 
بنابر سنت بودایی، شاهزاده سیدّارتَه گوتَمَه[۵] شرح و بسط یافت.دومین حقیقت عالی، یعنی علتِ پیدایی رنج، غالباً برحسب قانون دوازده گانه پیدایی وابسته تعیین می شود. دوازده حلقه زنجیره پیدایی وابسته عبارت اند از: (۱) نادانی، (۲) عادات اکتسابی (عادات ارادی)، (۳) دانستگی، (۴) نام و شکل (بدن و روان)، (۵) شش بنیاد شناخت (قوای حسی)، (۶) تماسِ (قوای حسی با موضوع محسوس)، (۷) احساس (مادی و روانی)، (۸) تشنگی، (۹) دلبستگی، (۱۰) وجود، (۱۱) تولد، و (۱۲) پیری و مرگ. هر حلقه این زنجیره را حلقه پیش از آن می سازد. عموم بوداییان این آموزه را در کنار تعلیم چهار حقیقت عالی و راه هشتگانه عالی، تعلیم بنیادین بودا دانسته اند. در قطعه ای معروف از متون دینی آمده است: «کسی که پیدایی وابسته را می بیند آیینِ (درمه[۶] در سنسکریت) را می بیند; کسی که آیین را می بیند پیدایی وابسته را می بیند» (مجمه نِکایَه ۱۱ـ۱۹۰). در جایی دیگر آمده است: «کسی که آیین (درمه) را می بیند بودا را می بیند». از این رو، دیدنِ اصل پیدایی وابسته با دیدن بودا برابری می کند. از همان آغاز، این آموزه را عمیق ترین و دشوارترین تعلیمِ بودا می دانستند.
بنابر بعضی از متون سنتی، قانونِ پیدایی وابسته، مستقل از چنین رفتگان،[۷] یعنی دانایان حقیقت، که در جهان برای کشف آن قانون ظاهر می شوند، وجود دارد.
در چنین متونی آمده است که قانون پیدایی وابسته را در هر زمانی بودای آن عصر بازیابی می کند; بسان مسافری که شهر متروکه قدیمی و گم شده ای را در جنگل کشف می کند. شاری پوُتره،[۹] یکی از پنج شاگردِ نخست بودا، به بودا گروید: «تارک بزرگ چنین می گوید: هر چیزی زاییده علت ها است، و از این میان، چنین رفته (دانای حقیقت) علت و نیز انهدامِ اینها را بیان کرده است». این قطعه شعر بیانِ کوتاهی از قانون پیدایی وابسته، یعنی تعلیم بودا درباره ویژگی علّی پدیدارهای هستی است. این قانون بعدها جزء اعتقادنامه بودایی گردید.
لاموت[۱۰] (۱۹۸۰) در تحقیقی نشان داده است که در منابع بودایی درباره زمان کشف پیدایی وابسته توسط بودا و جایگاه آن در آیین بودا هم داستانی وجود ندارد. بنابر بعضی از متون، بودا قبل از روشن شدگی به درک کاملِ دوازده حلقه زنجیره پیدایی وابسته رسید، حال آن که متون دیگر آن را حادثه ای هنگامِ روشن شدگی یا پس از آن می شمرند.
مفهوم رنج[۱۱] در آیین بودا دارای بُعد وجودی است و در همه زوایا و لایه های زندگی این جهانی انسان دامن گسترده است. هر موجودی از عللی گذرا، لحظه پا و خالی از «خود» (یعنی خالی از هر اصل نامتغیر و پاینده) پدید آمده است، و از این رو، هر موجودی در رنج است. از آنجا که آموزه بودایی منکر آن است که اصل پاینده ای مانند روح، خود یا نفس به سبب اَعمال قبلی از یک زندگی به زندگی دیگر منتقل شود، این سخن جا دارد که «موجود انسانی»، یا «شخص» تنها نامی قراردادی برای توده ای از سازه های مختلف است، که در پنج گروه سیال از پدیدارهای روانی و مادی ظاهر می شوند، و قانون پیدایی وابسته دوسویه آن سازه ها را ساخته و پرداخته است، و در نتیجه بینش کامل به دوازده حلقه زنجیر پیدایی وابسته، و انهدامِ حلقات پشتِ هم است که هدفِ نهایی آیین بودا، یعنی نیل به مقام بودایی، تحقق می یابد.
بنابر فرضیه تراولنر[۱۳] فیلسوف بودایی قرن پنجم تفسیری تفصیلی بر این متن نوشت.
زنجیرهای علّی دیگری غیر از زنجیره دوازده گانه پیدایی وابسته را می توان در متون رسمی یافت، که سازه های قبلی آشکارا در آن دیده می شوند. تنسیق نهایی آموزه ظاهراً تنها پس از فرایندی طولانی، که احتمالا تا جدایی و شقاق بزرگِ روی داده در انجمن بودایی طول کشیده است، احتمالا کمی قبل از آشوکه[۱۴] (نیمه قرن سوم قبل از میلاد) تنظیم و کامل گردید.
۲. تفسیرهای مَدْرَسی
 مکاتب بودایی آموزه پیدایی وابسته را به اَشکالِ گوناگون اصلاح و تفسیر کرده اند و معمولا آن را برای تبیین زندگی فردی انسان در سه دوره زمانی گذشته، حال ، و آینده به کار می برند. وسوبندو در ابی درمه کوشه (گنجینه آیین) (۲۰۰۳) دسته بندی های مختلفی از دوازده حلقه پیدایی وابسته ارائه کرده است. او در یک دسته بندی دوازده حلقه را به سه دوره زمانی تقسیم می کند: حلقه (۱) و (۲) به گذشته، حلقه (۳) تا (۱۰) به حال، و حلقه های (۱۱) و (۱۲) به آینده مربوط اند. در دسته بندی دیگر، حلقات به دو بخش تقسیم می شوند که از این رهگذر، حلقه (۱) تا (۷) به زندگی گذشته، و باقی حلقات به زندگی آینده مربوط می شوند. از دیدگاه کَرْمَه، حلقه های (۱)، (۸)، (۹) آلودگی هایی دانسته شده اند، که شخص را مستعد کرمه می کنند، حلقه های (۲) و (۱۰) را افعال (خودِکرمه) می دانند، و هفت حلقه باقی را پشتیبان آلودگی ها و اَفعال دانسته اند.
سوره مهاتنهاسوکیه[۱۷] موجود غیرمادی ای را که درگذر موجودات انسانی از یک تجسد به تجسد دیگر به عنوان یک پُل عمل می کند، کنار هم می گذارد. این متن وصفی است از مراحل زنجیره ای چون آبستنی، رشد جنین، تولد، بزرگ شدن، و تماس حسی با جهان خارجی، که به پیدایی کل توده رنج می انجامد. وقتی که پدر و مادر نزدیکی می کنند، رحمِ مادر در حال تخم گذاری است و روح (گندبه) حاضر است، آبستنی روی می دهد. وقتی بچه متولد شد، حواسش رشد می کند و او خود را با لذات حسی سرگرم می کند، و از تجاربِ خوشایندْ دلبستگی پیدا می کند و از تجارب ناخوشایندْ آزرده می شود. لذت بردن از احساسات، دلبستگی است; دلبستگی ، او را وابسته می کند و تشنگی برای شدنِ بعدی پدید می آید، تشنگی، او را وابسته می کند و تولد به وجود می آید، تولد، او را وابسته می کند و پیری و مرگ، و نیز غم، زاری ، درد، غصه، و یأس پدید می آید. خاستگاه این مجموعه رنج اینگونه است; بدون هیچ «روح» یا «خودِ» پایدار، یا هر مبدأ نامتغیر دیگری.
وسوبندو در ابی درمه کوشه بین نظریه موجودِ غیرمادی واسط و نظریه دوازده حلقه پیدایی وابسته پیوند می زند. در ابی درمه کوشه تفسیر سرواستی وادَه [۱۸] از پیدایی وابسته آمده است و خطوط کلی آن به شرح زیر است: احمقی که درک نمی کند جهانْ تنها مجموعه ای از پدیدارهای به هم وابسته است، مفهومِ دروغین خودْ را پرورش می دهد. او افعال جسمانی، گفتاری، و فکری را به نیّت تجربه خوشایند، و رفتار نیکوکارانه را به امید دست یابی به زندگی بهتر در آینده انجام می دهد. او ممکن است رفتار زیان بخش را به منظور دست یابی به منافع زودگذر انجام دهد. او به این طریق، کرمه ای را که نادانی، سازنده آن است، گرد می آورد. سیاله دانستگی او، که کرمه پیشین سازنده آن است، همانند «حرکت» یک شعله، از سرنوشتی به سرنوشت دیگر درحرکت است; در واقع، هیچ حرکتی وجود ندارد، تنها پیدایی آناتِ متصل به هم است، و هر آنْ معلولِ آناتِ قبل از خود است. با مرگ، عادات اکتسابی پیشین همچنان باقی است و همانند سیاله دانستگی در جستوجوی بدن جدیدی برای زندگی است. کَرْمَه به این طریق، دانستگی جدید را می سازد. هنگامی که آن، بدنِ جدید را می یابد، دانستگی شرایط پرورش بدن و روان را فراهم می کند. هنگامی که تن و روان به کمال می رسند، قوای حسی پیدا می شود. اینها در تماس با موضوعات محسوس سبب احساسات خوشایند و ناخوشایند می شوند. احساسات سرچشمه تشنگی اند. تجاربِ خوشایند سبب می شوند تا تشنگی به خوشایندی ادامه یابد، حال آن که تجارب ناخوشایند سبب می شوند تا تشنگی به درد پایان گیرد. در این تشنگی ها است که دلبستگی به دیدگاه های نادرست و باور (یا امید) به خودِ پایدار دامن می گسترد. دلبستگی، تشنگی به زندگانی آینده را، که تولدْ نتیجه آن است، ایجاد می کند و از تولدْ پیری و مرگ به ناگزیر سربرمی آورد. ۲. مادیمیکه و یوگاچاره
با ناگارجونه (قرن دوم)، بنیادگذار مکتب مادیمیکه، قانون پیدایی وابسته محوریّت پیدا کرد. درک کاملِ پیدایی وابسته با درک چهار حقیقت عالی برابری می کند: «هرکسی که تولید وابسته را درک می کند، رنج، خاستگاهِ رنج، پایان دادن به آن، و راه رهایی از آن را نیز درک می کند. عناصر بنیادی وجود، معلول علل اند. آنها به طور دوسویه مشروط و وابسته به عناصر دیگرند، و از این رو، آنها خالی از هر نوع ماهیتِ خود (خودْبود)اند ، و وجود واقعی ندارند. می گویند هر موجودی، که در پیدایی، وابسته به دیگری است، تهی[۲۰] برابر است. هر نامی تنها عنوانی قراردادی است، زیرا مدلولِ بنیادی و اصلی آن، موجودات واقعی نیست. فرق گذاری بین دو نوع حقیقتِ قراردادی و بنیادی، یکسانی تهیگی و پیدایی وابسته موجودات عنصری را نشان می دهد. ناگارجونه می گوید: «ما می گویم که پیدایی وابسته تهیگی است. آن وابسته به قرارداد است. خودِ آن راه میانه است».
در مکتب یوگاچاره، حلقات دوازده گانه پیدایی وابسته در ارتباط با دیگرگونی دانستگی کارکرد دارد. بنابر تفسیر وسوبندو از آموزه «فقط ـ دانستگی»،[۲۳] می گوید:
«هیچ موجود شناسایی وجود واقعی ندارد، زیرا از اساس صورتی دروغین است. همچنین، دانستگی وجودی جوهری ندارد، زیرا به طور وابسته و مشروط پیدا می شود، از این رو، پندارین است. علاوه بر این، پیدایی وابسته دانستگی را بر طبق لفظ «دیگرگونی» می توان شناخت».
به عبارت دیگر، از راه فرایندِ تیرگی یا آلودگی اندیشه است که آن عناصرِ وجود پدید می آیند و انباشت می شوند. و این ترتیب صعودی پیدایی وابسته است; یعنی، فرد در آغاز با نظر به نادانی درمی یابد که آن از طریقِ دایره شرایطِ تولد و نتایج ناگزیر آن، یعنی پیری و مرگ، اراده ها و دیگر امور را می سازد. فرایند معکوس پالایش اندیشه ترتیب نزولی پیدایی وابسته است، که به آزادی نهایی می انجامد; یعنی فرد با فهم این مطالب که پیری و مرگ بدون تولد وجود ندارد، هیچ تولدی بی تشنگی وجود را استمرار نمی بخشد، و درنهایت از آنجا که هیچکدام از این ها بدون نادانی نیست، درمی یابد که باید نادانی ای را که در کل، بین شناسا و شناسه تمییز می گذارد، از بین ببرد.
بنابه متن کمال فرزانگی،[۲۵] است که کمال فرزانگی را آرزو می کند. در این متن، محض نمونه ، می گویند، بوداسَف باید آرزو کند که بفهمد هیچ پدیداری، هرچه باشد، بی علت نیست. بوداسَف با دیدنِ این ، خواهد دانست که هیچ پاینده ای در کار نیست و در خاموشی نهایی هیچ چیزی باقی نمی ماند. او با دیدن این، به نوبه خود، درمی یابد که هیچ یک از موضوعات تجربه، یعنی خودْ، بدن، روح، مخلوق، موجود انسانی، شخص، جوانی، شخصیت، فاعل، شخصی با احساسات، کسی که می داند، کسی که می بیند، نیست. اگر بوداسَف تجربه را در این موضوعات نمی بیند، او تجربه را پاینده یا ناپاینده، خوشایند یا ناخوشایند، «خودْ» یا «دیگری» نخواهد دید.
پی نوشت :
 
[۱] مشخصات کتاب شناختی این نوشته از این قرار است:
MAREK MEJOR, ûBuddhist Views of origination of Suffering?, in: Routledge Encyclopedia of Philosophy, 1st ed., 1998, Vol.9, pp.215-219.
[۲]. duhkha
[۳]. Siddha¦rtha Gautama
[۴]. bodhi
[۵]. Dhamma cakapavattana sutta
[۶]. Dharma; ، پالی Dhamma
[۷]. Tatha¦gata
[۸]. Sa¦riputra,; به پالی، Sa¦riputta
[۹]. Asuajit (Aیsaji)
[۱۰]. Lamotte
[۱۱]. duhkha
[۱۲]. Trauwallner
[۱۳]. Vasubandhu
[۱۴]. Aیoka
[۱۵]. Maha¦tan­hasao¦khayasutt
[۱۶]. gandhabba
[۱۷]. gandharvaدر سنسکریت
[۱۸]. sarva¦stiva¦da
[۱۹]. S¨u¦nyaنیه «شو
[۲۰]. S¨u¦nyataنیته «شو
[۲۱]. Vijnana ptimarta
[۲۲]. Sthiramati
[۲۳]. Trim¤sika
[۲۴]. Prajn¦a¬pa¦ramita¦پرجنیاپارمیتا
[۲۵]. Bodhisattva
 
نویسنده:مارِک مِجُر ؛ خلیل قنبری