بیماری مالاریا از آن دسته بیماری‌هایی است که در سراسر جهان افراد بسیاری را به خود درگیر می‌کند. این بیماری در اثر نیش حشرات ایجاد می‌گردد و در صورت عدم درمان صحیح می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد. وجود احتمال مرگ برای مبتلایان به این بیماری باعث می‌شود تا همواره این سوال مطرح شود که بیماری مالاریا چیست؟ چه علائمی دارد؟ چگونه تشخیص داده می‌شود؟ آیا امکان درمان و پیشگیری از آن وجود دارد یا خیر؟
بیماری مالاریا چیست؟
مالاریا یک بیماری عفونی جدی است که توسط انگل‌های تک یاخته‌ای به نام پلاسمودیوم و از طریق نیش پشه آلوده آنوفل به انسان منتقل می‌شود. این بیماری در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری دنیا شایع است و سالانه جان میلیون‌ها نفر را می‌گیرد.
پشه ماده آنوفل در حین خونخواری از فرد مبتلا به مالاریا، انگل‌های میکروسکوپی پلاسمودیوم را که در گلبول‌های قرمز خون فرد وجود دارند، وارد بدن خود می‌کند. این انگل‌ها در داخل بدن پشه تکامل یافته و به مرحله عفونی اسپروزوییت تبدیل می‌شوند. هنگامی که پشه آلوده از فرد سالمی خونخواری می‌کند، اسپروزوییت‌ها همراه با بزاق پشه وارد جریان خون فرد می‌شوند؛ به کبد مهاجرت کرده و در آنجا تکثیر می‌شوند.
پس از حدود یک تا دو هفته، انگل‌ها از کبد به جریان خون راه یافته و به گلبول‌های قرمز حمله می‌کنند. داخل گلبول‌های قرمز، انگل‌ها به سرعت تکثیر یافته و در نهایت منجر به پاره شدن سلول‌های آلوده می‌شوند. این فرآیند سبب آزاد شدن مواد سمی به داخل جریان خون و بروز علائم بیماری مالاریا می‌گردد.
شایع ترین علائم بیماری
بیماران مبتلا به مالاریا در دوران بیماری طیف وسیعی از علائم را تجربه خواهند کرد. از مهم‌ترین این علائم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تب متناوب، از خفیف تا بالا همراه لرز
- لرز ناگهانی و شدید
- تعریق فراوان
- سردرد شدید در ناحیه پیشانی، گیجگاه‌ها یا پشت سر
- درد عضلانی در سراسر بدن، به خصوص پاها و پشت
- حالت تهوع و استفراغ، گاه اسهال
- خستگی شدید و ضعف عمومی
- درد شکم
- سرفه
- تنگی نفس
- گیجی و هذیان
- تشنج
- کم‌خونی
- یرقان (زرد شدن پوست و چشم)
توجه داشته باشید که شدت و نوع علائم بیماری مالاریا در افراد مختلف می‌تواند متفاوت باشد.
عامل بیماری مالاریا
همان گونه که پیش‌تر نیز اشاره کردیم عامل اصلی بیماری مالاریا، انگل‌های تک یاخته‌ای به نام پلاسمودیوم هستند که توسط نیش پشه آلوده به انسان منتقل می‌شوند. تاکنون بیش از ۱۰۰ گونه پلاسمودیوم شناخته شده، اما فقط ۵ گونه از آنها می‌توانند انسان را آلوده کنند:
- پلاسمودیوم فالسیپاروم: این گونه، خطرناک‌ترین نوع انگل مالاریا به شمار می‌رود و عامل بروز تب نوبه یا مالاریای مغزی است.
- پلاسمودیوم ویواکس: شایع‌ترین نوع انگل مالاریا در ایران، این گونه بوده و عامل تب سه‌یک یا مالاریای ویواکس محسوب می‌شود.
- پلاسمودیوم مالاریه: این گونه، عامل بروز تب چهاریک یا مالاریای مالاریه است.
- پلاسمودیوم اواله: در برخی از مناطق آفریقا و آسیای جنوب شرقی، این گونه شایع بوده و عامل مالاریای اواله به حساب می‌آید.
- پلاسمودیوم نولزی: نادرترین نوع انگل مالاریا در انسان، این گونه بوده و عمدتاً در میمون‌ها یافت می‌شود.
افراد مستعد بیماری مالاریا
با اینکه تمامی افراد ممکن است ابتلا به بیماری مالاریا را تجربه کنند اما در برخی افراد بروز این بیماری بیشتر یا خطرناک‌تر است. از مهم‌ترین گروه‌های مستعد بیماری مالاریا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افراد ساکن در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری که مالاریا در آنجا شایع است، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به این بیماری هستند. مسافرانی که به این مناطق سفر می‌کنند، نیز در معرض خطر قرار دارند.
- کودکان خردسال، به ویژه نوزادان و شیرخواران و همچنین افراد مسن به دلیل سیستم ایمنی ضعیف‌تر، بیشتر در معرض ابتلا به مالاریا و عوارض جدی آن هستند.
- افراد مبتلا به بیماری‌های نقص ایمنی مانند HIV/AIDS و افراد تحت درمان با داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی مانند داروهای شیمی‌درمانی از دیگر گروه‌های در خطر این بیماری هستند.
- افراد مبتلا به کم خونی سلول داسی‌شکل، به دلیل نقص در گلبول‌های قرمز خود ممکن است علائم بیماری مالاریا را بیشتر تجربه کنند.
- زنان باردار به خصوص در زایمان اول خود باید بیشتر مراقبت ابتلا به این بیماری باشند. چرا که ممکن است به دلیل از دست دادن خون علائم شدی را تجربه کنند.
احتمال مرگ در بیماران مالاریا وجود دارد؟
مالاریا چقدر خطرناک است؟ احتمال مرگ در بیماران مالاریا به عوامل مختلفی از جمله نوع انگل پلاسمودیوم، سن، سیستم ایمنی و وضعیت سلامت فرد مبتلا، دسترسی به درمان مناسب و به موقع، و منطقه جغرافیایی محل سکونت بستگی دارد. در سال ۲۰۲۱، طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، مالاریا جان ۶۱۹ هزار نفر را در سراسر جهان گرفت.
این آمار نشان می‌دهد که نرخ مرگ و میر کلی ناشی از مالاریا حدود ۰.۸ درصد است. با این حال، این نرخ در کودکان زیر ۵ سال به طور قابل توجهی بالاتر است و به حدود ۷.۵ درصد می‌رسد.
عوارض بیماری مالاریا
عوارض مالاریا می‌تواند بسته به نوع انگل پلاسمودیوم، سن فرد، وضعیت روحی و جسمی و همچنین سیستم ایمنی او متفاوت باشد. عدم درمان این عارضه می‌تواند عوارضی چون گزینه‌های زیر را به دنبال داشته باشد:
- سقط جنین و زایمان زودرس: در زنان باردار، مالاریا می‌تواند منجر به سقط جنین، زایمان زودرس و تولد نوزاد با وزن کم شود.
- کم‌وزنی و سوءتغذیه: در کودکان، مالاریا می‌تواند منجر به کم‌وزنی، سوءتغذیه و مشکلات رشدی شود.
- مالاریای مغزی: در موارد شدید، انگل‌های پلاسمودیوم می‌توانند به مغز راه یافته و منجر به مالاریای مغزی شوند. این عارضه می‌تواند با علائمی مانند تشنج، کما و در نهایت مرگ همراه باشد.
- آسیب‌های عصبی: مالاریا می‌تواند به طور موقت یا دائمی به اعصاب و عضلات آسیب برساند.
- کم‌خونی شدید: تخریب گلبول‌های قرمز توسط انگل‌های پلاسمودیوم، می‌تواند منجر به کم‌خونی شدید، کمبود اکسیژن در اندام‌ها و احساس خستگی مفرط شود.
- نارسایی کلیه: در موارد شدید، کم‌خونی و سموم آزاد شده از سلول‌های آلوده، می‌توانند به کلیه‌ها آسیب برسانند و منجر به نارسایی کلیه شوند.
- نارسایی کبد: سموم آزاد شده از سلول‌های آلوده، می‌توانند به کبد آسیب برسانند و منجر به نارسایی کبد شوند.
روش‌های درمان بیماری مالاریا
داروهای ضد مالاریا، اساس درمان این بیماری هستند. انتخاب نوع دارو به عوامل مختلفی از جمله نوع انگل عامل بیماری، سابقه ابتلای فرد به مالاریا، سن، وضعیت بارداری و وجود بیماری‌های زمینه‌ای بستگی دارد.
آرتمیسینین که به عنوان “داروی ضد مالاریای ترکیبی” (ACT) نیز شناخته می‌شود، موثرترین داروی موجود برای درمان مالاریا فالسیپاروم است. از کلروکین برای درمان انواع دیگر مالاریا، مانند مالاریا ویواکس، استفاده می‌شود.
پریماکین نیز برای از بین بردن مرحله کبدی انگل مالاریا ویواکس که می‌تواند منجر به عود بیماری شود، تجویز می‌شود. به طور کلی می‌توان گفت مالاریا مالاریه معمولا با کلروکین، مالاریا ویواکس با کلروکین و پریماکین و همچنین مالاریا فالسیپاروم با آرتمیسینین و داروی دیگری مانند آموداکوین یا لومفانتر درمان می‌گیرد.
پیشگیری از بیماری مالاریا
خوشبختانه باید بگوییم با انجام یک سری راهکارها می‌توان از بروز بیماری مالاریا جلوگیری کرد. از مهم‌ترین این اقدامات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مصرف داروهای پیشگیری از مالاریا، که به عنوان “داروهای ضد مالاریا” نیز شناخته می‌شوند، خط اول دفاع در برابر این بیماری محسوب می‌شود. این داروها با از بین بردن انگل مالاریا در مراحل اولیه چرخه زندگی آن در بدن، از ابتلا به بیماری جلوگیری می‌کنند.
- پشه آنوفل، ناقل انگل مالاریا، عمدتاً در ساعات غروب و طلوع آفتاب فعال است. لذا، استفاده از پشه بند در هنگام خواب، اهمیت حیاتی دارد.
- پوشیدن لباس‌های بلند و آستین‌دار، به خصوص در ساعات فعالیت پشه، می‌تواند به محافظت از پوست در برابر نیش حشره کمک کند.
- استفاده از دافع حشرات حاوی DEET، پیکاریدین یا IR۳۵۳۵ بر روی پوست و لباس، از دیگر اقدامات موثر در دور نگه داشتن پشه‌ها است. سعی کنید حتما از حشره‌کش‌ها در داخل و اطراف خانه‌ها، به خصوص در مناطقی که مالاریا شایع است، استفاده کنید.
-
- از بین بردن مکان‌های تجمع آب راکد، مانند آب‌های جمع شده در ظروف، گلدان‌ها و ناودان‌ها، محیط زاد و ولد پشه‌ها را از بین می‌برد
