سگ درقرآن و تفاسیر شیعی
در قرآن کریم در سه سوره و چهار آیه به نام سگ اشاره شده است که در ذیل آیات به همراه ترجمه و تفاسیر المیزان ، نور و نمونه مربوط به حضرات آیت الله طباطبایی ، حجه الاسلام و المسلمین قرائتی و آیت الله مکارم شیرازی آورده شده است.
سوره مبارکه مائده آیه (۴)
یَسْأَلُونَکَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ ۖ قُلْ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَاتُ ۙ وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُکَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَکُمُ اللَّهُ ۖ فَکُلُوا مِمَّا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ وَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهِ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَۚ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ (مائده ۴)
ترجمه و تفسیر آیه ۴ سوره مبارکه مائده: تفسیر المیزان (حضرت آیت الله سید محمد حسین طباطبائی معروف به علامه طباطبائی )
از تو می پرسند به طور جامع چه چیزهائى برایشان حلال است ؟ بگو آنچه پاکیزه است برایتان حلال است ، و نیز آنچه که از میان حیوانات شکارى که تعلیم داده اید از قبیل سگ و باز و ببر تنها سگ ، شکار کند بشرطى که تعلیم یافته باشد مى توانید از نیم خورده آنها بخورید، و بشرطى که هنگام رها کردن سگ ، جهت شکار نام خدا را برده باشید، و از خدا بترسید، و در شکار حیوانات زیاده روى مکنید، که خدا در حسابگرى سریع است. (مائده ۴)
بیان آیات :
یَسْأَلُونَکَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ ۖ قُلْ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَاتُ
این جمله سوالى است مطلق و کلى و جوابى هم که از آن داده شده عمومى و مطلق است ، و در آن ضابط هاى کلى براى تشخیص حلال از حرام است داده ، و آن این است که حلال آن چیزى است که تصرف در آن البته نه هر تصرف بلکه تصرفى که هر عاقلى غرض از آن چیز را همان تصرف میداند، از قبیل خوردن نان نه خفه کردن کودکى به وسیله نان امرى طیب و معقول شمرده شود و اگر طیبات را مطلق آورد این اطلاق نیز براى این است که بفهماند معتبر در تشخیص طیب از خبیث فهم متعارف عموم مردم است ، نه فهم افراد استثنائى که یا از پارهاى خبائث لذت میبرند، و یا از پارهاى طیبات دچار تهوع میشوند، پس هر چیزى که فهم عادى عموم مردم آن را طیب بداند آن طیب است ، و هر چیزى هم که طیب شد حلال است و اگر حلیت و طیب بودن را به فهم متعارف انسانها واگذار کردیم از پیش خود نکردیم، بلکه همانطور که گفتیم از این جهت بود که هیچ مطلقى شامل فرد غیر متعارف نمیشود، و این مساله در فن اصول ثابت شده است .
حکم صید با سگ شکارى
وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُکَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَکُمُ اللَّهُ ۖ فَکُلُوا مِمَّا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ وَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهِ…
بعضى از مفسرین گفته اند این کلام عطف است بر موضع کلمه طیبات و در نتیجه همان عاملى که طیبات را نائب فاعل کرده بود، جمله (ما علمتم …) را نیز نائب فاعل میکند، و آن عامل جمله (احل ) است ، پس معناى کلام مورد بحث چنین میشود: (احل لکم الطیبات ، و احل لکم صید ما علمتم من الجوارح ) همه طیبات براى شما حلال شده و نیز شکار هر درنده اى که تعلیم یافته برایتان حلال شده است و اگر عامل نامبرده را از جمله مورد بحث حذف کرد براى این بود که رعایت اختصار را کرده باشد ، زیرا سیاق بر آن محذوف دلالت میکرد، و حاجتى به ذکر آن نبود.
و لیکن ظاهر این است که جمله عطف باشد بر محل جمله اول و تقدیر آن (قل احل لکم ما علمتم من الجوارح …) است ، و کلمه ما در جمله : (و ما علمتم ) شرطیه است ، و جزاى آن جمله : (فکلوا مما امسکن علیکم ) است ، پس دیگر هیچ حاجتى نیست که ما خود را به زحمت بیندازیم ، و جزاى آن را در تقدیر بگیریم .
(جوارح ) جمع (جارحه ) است ، و جارحه به معناى هر حیوانى است که به دنبال شکار باشد و غذاى خود را از این راه فراهم کند (و ساختمان بدنیش مجهز به جهاز شکار است )، مانند مرغان شکارى چون باز و درندگانى چون انواع سگها و پلنگها، و کلمه : (مکلبین ) حال است ، و اسم فاعل از مصدر (تکلیب ) است که در اصل به معناى تعلیم دادن و تربیت کردن سگ براى شکار است و یا به معناى نگهدارى سگ براى شکار و به کار زدن آن در شکار است ، و از اینکه جمله : (و ما علمتم من الجوارح ) را مقید کرد به قید (مکلبین ) ، فهمیده میشود که حکم حلال بودن نیم خورده جوارح مختص به سگ شکارى است و از سگ شکارى به سایر درندگان تجاوز نمى کند.
و جمله : (مما امسکن علیکم ) قید دیگرى است که حکم حلال بودن نیم خورده سگان را مقید میکند به صورتى که سگ شکار را براى صاحبش گرفته باشد نه براى خودش ، (پس اگر بدون فرمان صاحبش شکارى را صید کرد، در صورتى که صاحبش آن را مرده بیابد حلال نیست ).
و جمله : (و اذکروا الله علیه ) آخرین شرط حلال بودن شکار سگ است و آن این است که صید علاوه بر اینکه باید به وسیله حیوان تعلیم یافته شکار شده و صاحبش آن را فرمان داده باشد، صاحب حیوان هنگام فرمان دادن و روانه کردن سگ نام خدا را ذکر کرده باشد و حاصل معناى آیه این است که درندگان تعلیم یافته که همان سگ شکارى باشد اگر براى شما چیزى از حیوانات وحشى حلال گوشت را که جز با سر بریدن حلال نمیشود شکار کرد، و شما هنگام فرمان دادن نام خدا را برده باشید آن شکار براى شما حلال است البته این در صورتى است که درنده آن حیوان را قبل از رسیدن شما کشته باشد، همین کشتن درنده حکم سر بریدن را دارد، و اما اگر زخمى کرده باشد، و شما آن را زنده دریابید، تذکیه آن تنها به این است که ذبحش کنید، و در این صورت نیازى به حکم صید سگ نیست زیرا حکم چنین شکارى همان حکم سایر حیوانات حلال گوشت است .
خداى تعالى دنبال بیان حکم شکار و در آخر آن فرموده : (و اتقواالله ان الله سریع الحساب ) تا اشاره کرده باشد به اینکه در مساله شکار کردن باید از خدا ترسید، و بیهوده حیوانات وحشى را بى جان ننموده و در کشتن آنها اسراف نورزید و صرفا به منظور تفریح و سرگرمى و یا خودنمائى و زورمندى شکار نکرد، و باید دانست که خداى تعالى در حسابگرى سریع است ، و کیفر ظلم و تعدى را قبل از آخرت در همین دنیا میدهد، و این ظلمها و تجاوزها و دام اندازی ها و بى خبر کشتن حیوانات بى زبان همانطور که بسیار به چشم خود دیده ایم جز سوء عاقبت و نکبت ثمرهاى ندارد.
سوره مبارکه کهف آیه (۱۸)
وَ کَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصیدِ؛ (کهف: ۱۸)
ترجمه و تفسیر آیه ۱۸ سوره مبارکه کهف: تفسیر المیزان (حضرت آیت الله سید محمد حسین طباطبائی معروف به علامه طباطبایی )
و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید) – کلمه (وصید) به معناى درگاه خانه است و بعضى گفته اند به معناى آستانه خانه است، و معناى آیه این است که اصحاب کهف که وضعشان را گفتیم، در حالى آن وضع را داشتند که سگشان ذراع دست خود را روى زمین پهن کرده بود، این جمله در ضمن از این معنا هم خبر مى دهد که سگ اصحاب کهف همراه ایشان بوده، و مادام که آنان در کهف بوده اند آن حیوان نیز با ایشان بوده است.
چنان بودند که بیدارشان پنداشتى ولى خفتگان بودند به پهلوى چپ و راستشان همى گرداندیم و سگشان بر آستانه دستهاى خویش را گشوده بود، اگر ایشان را مى دیدى به فرار از آنها روى مى گرداندى و از ترسشان آکنده مى شدى (۱۸)
ترجمه و تفسیر آیه ۱۸ سوره مبارکه کهف: تفسیر نمونه ( حضرت آیت الله مکارم شیرازی)
در ایـن مـیـان سـگـى کـه هـمـراه آنـهـا بود بر دهانه غار دستها را گشوده و به حالت نگهبانى خوابیده بود (و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید)
و صـیـد چـنـانـکـه راغـب در کـتـاب مـفـردات مـى گـویـد: در اصـل بـه مـعـنـى اطـاق و انـبـارى اسـت کـه در کـوهـسـتـان بـراى ذخـیـره اموال ایجاد مى کنند، و در اینجا به معنى دهانه غار است .
با اینکه در آیات قرآن تاکنون سخنى از سگ اصحاب کهف نبوده ولى قرآن مخصوصا در ذکـر داسـتـانـهـا گـاه تـعـبـیـراتـى مـى کـنـد کـه از آن مـسـائل دیگرى نیز روشن مى شود، از جمله بیان حالت سگ اصحاب کهف در اینجا نشان مى دهـد کـه آنـهـا سـگـى نـیـز بـه هـمراه داشتند که پا به پاى آنها راه میرفت و گویى مراقب و نگاهبانشان بود.
در ایـنـکـه ایـن سـگ از کجا با آنها همراهى کرد، آیا سگ صید آنها بود، و یا سگ چوپانى بـود که در وسط راه به او برخوردند، و هنگامى که چوپان آنها را شناخت حیوانات را رو بـه سـوى آبـادى روانـه کـرد و خـود کـه جـویـاى حـقـیـقـت و طالب دیدار یار بود با این پاکبازان همراه شد، سگ نیز دست از دامنشان برنداشت و براه خود ادامه داد.
آیـا مـفـهـوم ایـن سـخن آن نیست که در راه رسیدن به حق همه عاشقان این راه مى توانند گام بـگـذارند، و درهاى کوى دوست به روى کسى بسته نیست ، از وزیران توبه کار، شاه جبار گرفته ، تا مرد چوپان ، و حتى سگش ؟!
مـگـر نـه این است که قرآن مى گوید تمام ذرات موجودات در زمین و آسمان و همه درختان و جـنـبـنـدگـان ذکـر خـدا مـى گـویـنـد، عـشـق او را در سـر و مـهـر او را بـه دل دارند (آیه ۴۴ سوره اسراء)
سوره مبارکه اعراف آیه (۱۷۶)
وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَٰکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ ۚ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ۚ ذَٰلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا ۚ فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ( اعراف ۱۷۶)
ترجمه وتفسیر آیه ۱۷۶ سوره مبارکه اعراف: تفسیر المیزان (حضرت آیت الله سید محمد حسین طباطبائی معروف به علامه طباطبایی )
(روایاتى در مورد آیات مربوط به بلعم باعورا) بحث روایتى
على بن ابراهیم قمى در تفسیر خود در ذیل آیه (و اتل علیهم نبا الذى آتیناه آیاتنا…) مى گوید: پدرم از حسین بن خالد از ابى الحسن امام رضا (علیه السلام ) برایم نقل کرد که آن حضرت فرمود: بلعم باعورا داراى اسم اعظم بود، و با اسماعظم دعا مى کرد و خداوند دعایش را اجابت مى کرد، در آخر به طرف فرعون میلکرد، و از درباریان او شد، این ببود تا آن روزى که فرعون براى دستگیر کردن موسى و یارانش در طلب ایشان مى گشت، عبورش به بلعم افتاد، گفت : از خدا بخواه موسى و اصحابش را به دام ما بیندازد، بلعم بر الاغ خود سوار شد تا او نیز به جستجوى موسى برود الاغش از راه رفتن امتناع کرد، بلعم شروع کرد به زدن آن حیوان، خداوند قفل از زبان الاغ برداشت و به زبان آمد و گفت : واىبر تو براى چه مرا مى زنى ؟ آیا مى خواهى با تو بیایم تا تو بر پیغمبر خدا ومردمى با ایمان نفرین کنى ؟ بلعم این را که شنید آنقدر آن حیوان را زد تاکشت، و همانجا اسم اعظم از زبانش برداشته شد، و قرآن درباره اش فرموده : (فانسلخمنها فاتبعه الشیطان فکان من الغاوین، و لو شئنا لرفعناه بها و لکنه اخلدالى الارض و اتبع هواه فمثله کمثل الکلب ان تحمل علیه یلهث او تترکه یلهث) این مثلى است که خداوند زده است.
مؤلف: ظاهر اینکه امام در آخر فرمود: (و این مثلى است که خداوند زده است ) این است که آیه شریفه اشاره به داستان بلعم دارد، و به زودى در بحث از اسماء حسنى بحث از اسم اعظم خواهد آمد – ان شاء اللّه
ترجمه و تفسیر آیه ۱۷۶ سوره مبارکه اعراف: تفسیر نمونه ( حضرت آیت الله مکارم شیرازی )
سپس این شخص را تشبیه به سگى می کند که همیشه زبان خود را همانند حیوانات تشنه بیرون آورده، میگوید: او همانند سگ است که اگر به او حمله کنی دهانش باز و زبانش بیرون است و اگر او را به حال خود واگذاری باز چنین است (فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ )
او بر اثر شدت هوی پرستی و چسبیدن به لذات جهان ماده، یک حال عطش نامحدود و پایان ناپذیر به خود گرفته که همواره دنبال دنیاپرستی می‌رود، همچون یک «سگ هار» که بر اثر بیماری هاری حالت عطش کاذب به او دست میدهد و در هیچ حال سیراب نمیشود. نه به خاطر نیاز و احتیاج بلکه به شکل بیمار گونه اى همچون یک سگ هار که بر اثر بیمارى هارى حالت عطش کاذب به او دست میدهد و در هیچ حال سیراب نمیشود این همان حالت دنیا پرستان و هوا پرستان است،که هر قدر بیند و زند باز هم احساس سیرى نمیکنند.
سپس اضافه میکند که این مثل مخصوص به این شخص معین نیست، بلکه مثالى است براى همه جمعیت هائى که آیات خدا را تکذیب کنند (ذلک مثلا لقوم الذین کذبو ابایاتنا).
ترجمه و تفسیر آیه ۱۷۶ سوره مبارکه اعراف: تفسیر نور(حجه الاسلام والمسلمین محسن قرائتی )
و اگر مى‌خواستیم، (قدر وارزش) او را به وسیله‌ى آیات (و علومى که به او داده بودیم) بالا مى‌بردیم، ولى او به زمین (و مادّیات) چسبید و از هوس خود پیروى کرد. پس مَثَل او مَثَل سگ است که اگر به آن حمله کنى دهان باز کرده و پارس مى‌کند و زبان بیرون مى‌آورد و اگر او را واگذارى، باز چنین مى‌کند (همیشه دهان دنیاپرستان باز است،) این، مَثَل کسانى است که آیات مارا تکذیب کردند. پس این داستان را (برایشان) بازگو، باشد که بیندیشند.
نکته ها:
در این آیه، چون کلمه‌ى «أرض» در برابر رفعت معنوى قرار گرفته، مراد از آن مسائل حقیر، مادّى و دنیوى است.
پیامبر صلى الله علیه و آله فرمودند: کسى که علم و معلوماتش زیاد شود، امّا هدایت یابى او بیشتر نشود، آن علم سبب دورى بیشتر او از خداوند شده است. «۱»
قصّه‌هاى قرآن بر پایه‌ى حقّ و حقیقت استوار است و براى دلدارى و ثبات قدم پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل ایمان، نا امیدى دشمنان و وسیله‌ى موعظه و تذکّر مؤمنان بود «۲» و مایه‌ى عبرتى براى خردمندان است. «۳»
