پیشـگـفـتار
«وَللّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَیْهِ سَبیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ عَنِ العالَمینَ.»۱
فراگیری احکام و مناسک حج، برای تمام زائران بیت اللّه الحرام امری ضروری و اجتناب ناپذیر است؛ چرا که انجام درستِ اعمال حج، بدون شناخت احکام و مناسک آن، غیر ممکن است و کسی که به جهت عدم آگاهی به مسائل شرعی، خللی در اعمال وی پیش آید، علاوه بر آن که هرگز به مراتب معنوی حج نمیرسد، به جهت باطل شدن عمره یا حج یا ارتکاب به محرمات احرام، مشکلات فراوانی برایش پدید خواهد آمد.
این معنا برای حجاج، درحدّ فراگیری مسائلی که غالبا بدان نیاز پیدا میکنند تحقق میپذیرد و حتی در بسیاری موارد با مراجعه به روحانی کاروان یا راهنمایی او میتوانند نیاز خود را برطرف کنند، ولی دستاندرکاران امور اجرایی کاروانها، مدیران، معاونان و خدمه محترم که کار آنها رابطه تنگاتنگ با اعمال و رفتار حاجیان دارد و زائران عزیز را راهنمایی میکنند، یادگرفتن مسائل شرعی بویژه مناسک حج برای آنها ضروریتر میباشد، و چون گاهی بر اثر پیش آمدن مشکلاتی برای روحانی کاروان یا جدایی برخی از زائران از جمع آنها، مدیر یا معاون یا خدمه باید با آگاهی کامل به مناسک حج، مراقب انجام درست اعمال حجاج باشند، به عنوان مثال: هنگام حرکت زائران از میقات به مکه، یا از مکه به عرفات، یا از عرفات به مشعر، که با چند دستگاه اتوبوس حرکت میکنند، روحانی کاروان تنها همراه یکی از آنهاست، در نتیجه بقیه اتوبوسها را باید مسؤولان کاروان همراهی کنند و چنانچه برای آنها مسألهای پیش آید، انتظار این است که مسؤولان کاروان بتوانند در چنان شرایطی آنها را راهنمایی کنند.
بنابراین آگاهی مدیران، معاونان و خدمه کاروانها نسبت به مناسک حج باید در حد بالاتری از آنچه برای زائران لازم است باشد و گذشته از مسائل عمومی حج، برخی از احکام فقهی وجود دارد که رابطه تنگاتنگ با مسائل اجرایی حج دارد، که میتوان آنها را با عنوان «احکام فقهی اجرایی حج» از سایر مسائل جدا کرد.
آنچه پیش رو دارید این دسته از مسائل است، که برای اولین بار، سال گذشته در جلساتی که به همت سازمان حج و زیارت قم ترتیب داده شده بود در جمع مدیران و معاونان کاروانهای شهرستان قم بیان شد، و اکنون خلاصه آن مباحث به صورت جزوه حاضر تقدیم میشود، امید است که مورد استفاده مطالعهکنندگان و قبول حضرت حق قرار گیرد. «رَبّنا تَقَبَّلْ مِنّا اِنَّکَ اَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیم.»
اخلاص در عمل
مدیریت کاروان حج و خدمت به زائران بیت الله الحرام، از اعمالی است که رنگ عبادت دارد، از این رو باید با قصد قربت و برای رضای خداوند انجام پذیرد، که اگر چنین باشد، اجر اخروی فراوانی نیز خواهد داشت.
تنظیم برنامههای آموزشی حج
بر مسؤولان کاروان لازم است برنامههای آموزشی حج را بگونه ای تنظیم کنند که زائران آنها بتوانند به نحو شایسته ای در آن برنامهها شرکت کرده و خود را آماده این سفر عظیم بنمایند؛ یعنی با در نظر گرفتن زمان حرکت کاروان و موقعیت شغلی زائران، جلسات آموزشی در وقت مناسب تشکیل گردد و از نظر مکانی نیز محل برگزاری آنها در جایی باشد که تمام زائران یا درصد بالایی از آنها بتوانند شرکت کنند.
تشویق زائران
مسؤولان کاروان، زائران خود را به شرکت در کلاسهای آموزشی مناسک، که توسط روحانیون معظم کاروانها برگزار میگردد و استفاده از برنامههای صدا و سیما که ویژه حج تهیه و پخش میشود تشویق کنند چون هر چه سطح آگاهی زائران نسبت به مسائل حج بالاتر باشد، اداره کاروان نیز راحتتر است.
استطاعت
کسانی که حج واجب خود را بجا نیاوردهاند؛ یعنی سال اوّل تشرف آنهاست یا تاکنون استطاعت نداشتهاند و الآن با هزینه سازمان حج و زیارت به حج مشرف میشوند، چنانچه به غیر از مخارج سفر سایر شرایط استطاعت حج را داشته باشند باید حجهالاسلام بجا آورند. و سایر شرایط عبارتست از:
۱ ـ آنچه در زندگی بدان نیاز است؛ مانند مسکن، فرش، لوازم دیگر منزل و… داشته باشد و از این جهت برایش مشکلی نباشد و چنانچه با منزل اجارهای و اشیا و وسایل زندگی عاریهای نیازشان برطرف گردد و به سختی نیفتند، استطاعت حاصل است.
۲ ـ در مدت سفر، مخارج زن و فرزند و سایر افرادی که تحت تکفل آنها هستند را داشته باشند.
۳ ـ پس از سفر نیز شغل یا حرفه مناسبی داشته باشند که زندگیشان با آن اداره شود و سفر حج به آن لطمهای نزند.
مسأله: خدمه کاروانها که وارد جدّه میشوند، اگر سایر شرایط استطاعت را دارند از قبیل داشتن وسایل زندگی، بالفعل یا بالقوه و رجوع با کفایت؛ مثلاً کار و صنعت و غیر آن که با آنها میتوانند پس از مراجعت، ادامه زندگی مناسب خود را بدهند مستطیع هستند و باید حَجّهالاسلام بجا آورند. و کفایت از حج واجب آنان میکند و چنانچه سایر شرایط را ندارند به مجرد امکان حج برای آنان، استطاعت حاصل نشده است و حج آنان استحبابی است و چنانچه بعدا استطاعت پیدا کردند باید حج واجب را بجا آورند.۲
نیـابـت
کسی که در حج نیابت میپذیرد، باید دارای شرایطی باشد که از جمله آنهاست:
۱ ـ واجب نبودن حج بر نایب
۲ ـ آشنایی به افعال و احکام حج (هر چند با ارشاد کسی در هنگام عمل)
۳ ـ معذور نبودن در ترک برخی از افعال حج۳
بنابراین، افرادی که حج واجب خود را بجا نیاوردهاند و مستطیع هستند، نمیتوانند نیابت بپذیرند و کسانی که از انجام دادن کامل اعمال حج، معذور باشند، و از ابتدا میدانند که باید وظیفه معذور را انجام دهند، نمیتوانند نیابت بپذیرند، مانند آن عده از خدمه کاروان که شب عید قربان با انجام دادن وقوف اضطراری مشعر، همراه با بانوان به منا میروند.
و به فتوای حضرت امام خمینی ـ ره ـ و برخی از فقهای بزرگوار، اگر از ابتدا هم معذور نباشد و در هنگام عمل عذری برایش پیش آید، نیابت او صحیح نیست، بنابراین بهتر است که مدیران، معاونان و خدمه کاروانها نیابت نپذیرند، چون هر لحظه ممکن است به هنگام انجام اعمال مشکلی برای کاروان پیش آید که بناچار باید اعمال معذور را انجام دهند، پس در صورتی که یکی از خدمه، نیابت پذیرفته باشد، بهتر است به اطلاع مدیر کاروان برساند، تا در هنگام اعمال و پذیرفتن کارهای اجرایی کاروان به مشکل برنخورد.
۱ ـ آل عمران: ۹۷
۲ ـ مناسک، ص ۱۸، م ۱۳ ـ یادآوری میشود، تمام مسائل از مناسک محشی، نشر مشعر، چاپ اوّل، ۱۳۷۲ آورده شده است.
۳ ـ مناسک، نیابت در حج، مسأله ۱
