انفاق و هفتصدبرابر پاداش(۲)

واقعیت است نه تخیّل :

قرآن در این آیه از تبدیل یک دانه به هفتصد دانه خبر می‏دهد و این یک واقعیت است که کشاورزان کارکشته از آن خبر می‏دهند زیرا:
در شرایطی که زمین آماده کشت باشد و خورشید همراه با باران کافی، بر آن بتابد، چه‏بسا ممکن است یک دانه به فزونتر از آنچه در آیه آمده تبدیل شود. کشاورزی آگاه از اصول کشاورزی به خود اینجانب گفت: من در برخی از سالها از یک بوته نهصد دانه برداشت کردم و چه‏بسا ممکن است فزونتر از آن نیز رخ دهد.
هدف آیه این است که یک مطلب عقلانی را به صورت محسوس درآورد زیرا قرآن قبل از این آیه به افرادی که در راه خدا قرض می‏دهند، نوید مضاعف داده و چنین می‏فرماید: «مَنْ ذاَ الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضا حَسَنا فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافا کَثِیرَهً وَ اللّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْسُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»۸.
«کیست که به خدا قرض الحسنه‏ای دهد(از اموالی که خدا به او بخشیده انفاق کند) تا آن را برای او چندین برابر کند؟ و خداوند است که روزی بندگان را محدود یا گسترده می‏سازد، (و انفاق هرگز باعث کمبود روزی آنها نمی‏شود) و به سوی او باز می‏گردید».
این آیه گزارش می‏دهد که خدا به وام‏دهندگان چند برابر می‏دهد و در آیه مورد بحث می‏فرماید:
«وَ اللّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ».«خدا درباره هرکس بخواهد، پاداش بیشتری می‏دهد».
اکنون در ذهن انسان این مطلب جلوه می‏کند که چگونه یک عمل کوچک، به چند برابر تبدیل می‏شود؟ برای رفع هر نوع استبعاد، خدا مسأله معقول را در لباس محسوس ریخته، از تبدیل دانه به هفتصد دانه خبر داده و از این طریق حیرت و تردید ساده‏لوحان را پایان بخشیده است.

شرایط انفاق :

درحالی که انفاق و کمک به افتادگان و بینوایان یک عمل نیکی است، اما اسلام انفاق را به هر صورت نمی‏پذیرد، تنها به انفاقی پاداش می‏دهد که انگیزه آن خدا باشد و طبعا کاری که برای خدا است، باید از هر نوع پیرایه پیراسته باشد، مثلاً هرگاه بینوایی را کمک کرد و منت بر او نگذارد، یا او را آزار و اذیت نکند؛ زیرا در این دو صورت عمل، قداست خود را از دست داده و فاقد پاداش خواهد بود.
اصولاً انفاق به افراد، همراه با منت و آزار سبب شکست روحی و تحقیر طرف می‏شود و در این صورت اگر لقمه نانی به او داده، در برابر، سرمایه روحی او را از دست وی گرفته است زیرا این فرد آنچنان احساس حقارت در خود می‏کند که این لقمه نان، جبران آن را نمی‏کند و لذا در آیه بعدی می‏فرماید:
«الَّذِینَ یُنْفِقُؤنَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنَّا وَ لا أَذیً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ».
«کسانی که اموال خود را در راه خدا، انفاق می‏کنند، و پس از انفاق نه منت می‏گذارند و نه آزاری می‏رسانند، برای آنان پاداش است نزد پروردگارشان، نه ترسی دارند و نه غمگین می‏شوند».
این آیه ناظر به آداب انفاق توانگران است که باید عمل نیک آنان پیراسته از منت و آزار باشد.
آیه بعدی ناظر به آداب گروهی است که از آنها درخواست کمک می‏شود ولی توانایی کمک کردن ندارند، وظیفه این گروه چیز دیگر است و آن این که با زبان خوش سائلان را رد کنند و از آنها مغفرت و پوزش طلبند، چنانکه می‏فرماید: «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَهٍ یَتْبَعُها أَذیً وَ اللّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ».
«گفتار خوش و عفو و گذشت در برابر سائلان نیکوتر از انفاقی است که به دنبال آن آزار باشد خداوند بی‏نیاز و بردبار است».

خلاصه محتویات سه آیه :

آیه نخست گزارش از پاداش‏های بزرگ برای انفاق انفاقگران می‏دهد که چه‏بسا ممکن است یک درهم آنان به هفتصد درهم تبدیل می‏شود.
آیه دوم آداب انفاق را بیان می‏کند که یک فرد توانگر بعد از انفاق حقّ منت نهادن و اذیت کردن ندارد زیرا مال، مال خدا است و انسان نماینده خدا در تصرّف در آن است، و وکیل خدا، حق هیچ نوع دخالت ندارد.
آیه سوم وظیفه افراد ناتوان را بیان می‏کند که با بینوایان با زبانی نیک و درخواست مغفرت سخن بگویند و چنین عملی از کمک همراه با منت بهتر است.
ما این بخش را با حدیثی از پیامبر گرامی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله که از سخنان گرانبهای او در مورد انفاق و انفاقگران است، به پایان می‏رسانیم.
حضرتش فرمود: «إذا سئل السائل فلا تقطعُوا علیه مسألتَه حتّی یفرغ منها ثمّ رُدّوا علیه بوقارٍ و لینٍ إمّا ببذلٍ یسیر أو ردٍّ جمیلٍ فانّه قد یأتیکم مَنْ لیس بإنس و لا جانّ ینظرونکم کیف صنیعکم فیما خوّلکم اللّه تعالی»۹.
«هنگامی که حاجتمندی از شما چیزی بخواهد، گفتار او را قطع نکنید، تا تمام مقصود خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید یا چیزی که درخواست دارد، در اختیار او بگذارید و یا به طرز شایسته‏ای او را باز گردانید زیرا ممکن است سؤال کننده فرشته باشد که مأمور آزمایش شما است، تا ببیند در برابر نعمتهایی که خداوند به شما ارزانی داشته، چگونه عمل می‏کنید».

پی نوشت :

۱. سوره بقره، آیه‏های ۲۶۱ تا ۲۶۳.
۲. مسند احمد، ج۴، ص ۲۷۰.
۳. آل عمران، ۲۷۲.
۴. فرقان، ۶۷.
۵. بقره، ۲۷۲.
۶. بقره: ۲۶۲.
۷. فاطر، ۲۹.
۸. بقره، ۲۴۵.
۹. تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص ۲۸۳.