مساءله ۱ – هیچیک از زن و شوهر تمامى اموال دیگرى را بعلت همسرى ارث نمى برد مگر در یک صورت ، و آن موردى است که میت از طبقات ارث هیچ وارثى نداشته باشد مگر شوهر و آخرین طبقه یعنى امام علیه السلام ، که در اینصورت شوهر او همه اموال او را بعنوان فرض و رد مى برد که بیانش در سابق گذشت و گفتیم که فرض شوهر در یک صورت (در صورتیکه زوجه اش فرزند نداشته باشد) نصف و در صورتى دیگر (در صورتیکه زوجه اش فرزند داشته باشد) یک چهارم است و فرض زوجه در صورت فرزند نداشتن شوهر یک چهارم و در صورت فرزند داشتن یک هشتم است ، و نصیب آن دو نه زیادتر مى شود و نه کمتر با هر طبقه از طبقات و هر درجه از درجات ارث که جمع شوند فریضه خود را مى برند مگر در همان یک صورت که در ابتداى مسئله بیان کردیم .
مساءله ۲ – شرط در توارث بعلت همسرى این است که عقد همسرى دائمى باشد، پس بین زن و شوهر عقد انقطاعى توارثى نیست ، نه شوهر از زن ارث مى برد و نه زن از شوهر، و این در صورتیکه در عقد انقطاعى شرط توارثى نباشد مسلم و بدون اشکال است ، اما در صورت اشتراط آن در متن عقد چه از یک طرف و چه از دو طرف در نهایت اشکال است ، و در نتیجه احتیاط به ترک چنین شرطى رعایت شود، و اگر احیانا چنین چیزى در عقد انقطاعى شرط شد احتیاط به صلح ترک نشود (نه ورثه همسر را محروم سازند و نه همسر اصرار بر گرفتن همه سهم الارث خود بورزد بلکه با یکدیگر مصالحه کنند.) شرط دیگر توارث بین زن و شوهر این است که زوجه در عقد زوج باقى باشد هر چند که دخولى صورت نگرفته باشد، پس اگر قبل از دخول یکى از آن دو بمیرد دیگرى از او ارث مى برد، و همچنین در صورتیکه با طلاق رجعى زن از شوهر جدا شده باشد مادامى که در عده طلاق است اگر یکى بمیرد دیگرى از او ارث مى برد، بخلاف مطلقه بطلاق بائن که در ایام عده اگر یکى از آن دو بمیرد دیگرى از او ارث نمى برد. بله اگر شوهر زن خود را در حال بیمارى طلاق دهد هر چند طلاقش بائن باشد و بهمان بیمارى از دنیا برود زوجه اش از او ارث مى برد البته در طول یکسال از روز وقوع طلاق و بشرطى که طلاق به درخواست زن نبوده باشد، و بهمین جهت است که زن مختلعه و مبارائى از شوهر قبلیش ارث نمى برد چون طلاقش بخاطر درخواست خود او بوده ، شرط دیگر اینکه زن در این مدت شوهر نکرده باشد، پس اگر شوهر بیمار او را در حال بیماریش طلاق دهد و زن بعد از گذشتن ایام عده ازدواج بکند و سپس شوهر قبلى اش تا قبل از گذشتن یکسال بمیرد زن از او ارث نمى برد. شرط دیگر اینکه شوهر از بیمارى در حال طلاقش بهبودى حاصل نکند، که اگر از آن بیمارى بهبودى یابد و دوباره بیمار شود هر چند که بیمارى دومش مثل بیمارى اولش باشد و سپس از دنیا برود همسر مطلقه اش از او ارث نمى برد، و اگر زن در حال بیمارى شوهرش و قبل از تمام شدن یکسال بمیرد شوهر از او ارث نمى برد مگر در ایام عده رجعى .
مساءله ۳ – اگر بیمار در همان حال بیماریش زنى را به عقد خود درآورد، اگر دخولى با او صورت دهد و یا از بیماریش بهبودى یابد از یکدیگر ارث مى برند، و اما اگر در همان بیمارى بمیرد و دخولى هم صورت نداده باشد عقد ازدواجش باطل خواهد بود و آن زن نه مستحق مهرى است و نه مستحق ارثى . و همچنین است اگر در حال بیمارى شوهر (همان بیمارى که متصل به مرگ است ) زنش بمیرد در حالیکه هیچ دخولى صورت نگرفته باشد در اینجا مرد از آن ارث نمى برد، و اگر زن در حال بیمارى به عقد مردى درآید که او سالم است و آنگاه زن یا مرد بمیرد از یکدیگر ارث مى برند، و در دخول فرقى بین قبل و دبر (جلو و عقب ) نیست ، همچنانکه على الظاهر لازم است مرگش در این مرض قبل از بهبودى به همین فرض نه به مرض دیگر بوده باشد، پس اگر در همین بیمارى و قبل از بهبودى از آن بعلتى دیگر (نظیر پرت شدن از بام ) از دنیا برود باز از یکدیگر ارث نمى برند، و ظاهرا فرقى نیست بین اینکه بیماریش طولانى باشد یا کوتاه ، و اگر بیمارى او نظیر جنون ادوارى مدتى برطرف مى شود و دوباره عود مى کند به آن نحوى که عرف در دور بر طرف شدنش نمى گوید که این بیمارى بهبودى یافته اگر از دنیا برود ظاهرا همسرش (همانکه در حال بیمارى به عقدش درآمد) از او ارث نمى برد و لکن احتیاط در مصالحه است .
مساءله ۴ – اگر زوجه میت متعدد باشد یک ربع (۴/۱) مال میت که در صورت نداشتن فرزند به همسر مى رسید و یک ثمن (۸/۱) آن که در صورت داشتن فرزند به او مى رسد بین همه زنان دائمى او بالسویه تقسیم مى شود، پس زنان میت یا یک چهارم مال را مى برند یا یک هشتم مال را ببرد چه اینکه فرزندش متولد از هیمن همسرى باشد که ارث مى برد یا از زنى دیگر باشد چه دائمى و چه انقطاعى ، و نیز فرقى نیست بین اینکه فرزند او بدون واسطه باشد یا باواسطه و باصطلاح نوه او، و از این یک چهارم و یا یک هشتم زنى هم که میت در مرض موتش طلاق داده سهم مى برد (البته در صورتیکه شرائطى را که قبلا در مسئله دوم بیان کردیم دارا باشد).
مساءله ۵ – شوهر از تمامى ترکه زوجه اش چه منقول و چه غیر منقول ارث مى برد، و لکن اگر او از دنیا رفت زوجه او تنها از منقولات هر چه باشد ارث مى برد و از اراضى مطلقا سهم نمى برد نه از عین اراضى و نه از قیمت آن چه آن اراضى زیر کشت زراعت و درخت و زیربناء و امثال آن قرار گرفته باشد یا نه ، و اما از قیمت خصوص مصالح ساختمانى از قبیل تیر و تخته و آجر و امثال آن و همچنین درختان و نخل و امثال آن ارث مى برد، و فرقى نیست در اقسام بناها از قبیل آسیاب و حمام دکان و اصطبل و غیره و در درختان بین کوچک و بزرگش خشک و سبزش و شاخه هاى هرس شدنى اش مادامى که بر سر درخت است .
مساءله ۶ – منظور از اعیانى که زوجه میت از قیمت آن ارث مى برد اعیانى است که در حال مرگ شوهرش موجود بوده پس اگر بعد از مرگ شوهرش تا روز تقسیم ارث رشد و نموى و زیاده عینى از آنچه در حال مرگ او بود پیدا شده باشد زن از این مقدار ارث نمى برد.
مساءله ۷ – معیار در قیمت اعیانى که سهم الارث زوجه از آن پرداخته مى شود قیمت روزیست که مى خواهند به او بپردازند نه قیمت روزیکه شوهرش از دنیا رفت ، در نتیجه اگر قیمت اعیانى ترکه در روز تقسیم بیشتر از قیمتش در روز فوت شوهر باشد زن همان قیمت بیشتر را ارث مى برد همچنانکه اگر قیمتش از آن روز کمتر شده باشد از سهم الارث زن نیز فوت و روز تقسیم ورثه با زوجه میت مصالحه کنند.
مساءله ۸ – طریق قیمت کردن مصالح ساختمانى و درخت این است که آنها را بر این فرض قیمت کنند که روزى که نپوسیده و از بین نرفته در آن مکان بدون اجازه و مجانى خواهد ماند (مثلا مصالحى که در دکان ارثى بکار رفته اگر فرضا در همان قطعه زمین زیر بنا بماند تا زمانیکه هست چه قیمتى دارد؟) از آن قیمت سهم الارث زوجه میت را مى دهند، بنابراین اگر مثلا آن مصالح هزار مى ارزد ولى اگر در آن مکامن و بشکل دکان بماند هزارها مى ارزد زوجه میت از این قیمت اضافى ارث مى برد.
مساءله ۹ – منظور از غیر منقول آلات بکار رفته در بناء در حال مرگ مورث است ، پس اگر قبل از مرگ او بنا خراب و اشجار قطع شده باشد آن آلات از غیر منقول خارج شده و زن از آنها ارث مى برد و دیگر مشغول مسئله قبل نیست ، و از جمله اموال منقول میوه سردرخت و زراعت و بذر کاشته شده است و همچنین پاتیل هاى بزرگ که در دکان آشپزیها و رنگرزیها کار برده شده و ثابت گشته على الظاهر جزء اموال منقول است ، همچنانکه على الظاهر دولاب و سایبان داربست جزء اموال غیر منقول است .
مساءله ۱۰ – اقوى آنست که زوجه مستحق قیمت است نه خود اعیان لکن مى تواند سهم خود را خود اعیان قبول کند یعنى اگر ورثه خواستند از اعیان بدهند جائز است قبول کند نه اینکه حق داشته باشد بگوید من سهم خود را از اعیان مى خواهم .
مساءله ۱۱ – براى زوجه جائز نیست بدون رضایت ورثه در اعیانى که قیمت آنها را مستحق شده تصرف کند و نزدیکتر به احتیاط آنست که ورثه نیز مادامى که قیمت آن را به زوجه میت نداده اند بدون اذن او در آن تصرف نکنند.
مساله ۱۲ – اگر پدر دخترى نابالغ و یا جد پدریش او را به عقد همسرى کفو درآورد بهمر المثل یا بیشتر از مهر المثل ، اگر در همین حال شوهر بمیرد زوجه صغیره از او ارث مى برد و اگر زوجه بمیرد شوهر از او ارث مى برد، و همچنین است در موردیکه زوج و زوجه هر دو صغیره و نابالغ باشند ولى آن دو یعنى پدر و جد پدرى آن دو را به عقد هم درآورده باشند، بلکه اگر تزویج به کفو به کمتر از مهر المثل هم باشد بشرطى که مفسده اى در تزویج نباشد کفایت در توارث مى کند تا چه رسد به آنجا که مصلحت هم داشته باشد، و همچنین است اگر حاکم در موردیکه تزویج صغیره برایش جایز است صغیره اى را تزویج کند که پاره اى مطالب مناسب با این مقام در کتاب نکاح گذشت .
مساءله ۱۳ – در این عصار ارث بردن بخاطر ولاء ابتلاء نیست (زیرا برده اى نیست تا آزاد کننده اش بر او ولایت پیدا کند و قهرا ضمان جریره هم مورد ابتلاء نیست زیرا ضمان جریره این بود که شخصى برده خود را آزاد کند و خود را از جنایات او بر کنار نکند که در اینصورت اگر برده صاحب مال مى شد و وارثى نداشت ارث او به آزاد کننده اش مى رسید چون خود را از جنایات او برکنار نکرده بود.) از موارد سه گانه ارث بخاطر ولاء که مورد ابتلاء باشد ولاء امامت باقى مى ماند، بنابراین اگر کسى از دنیا برود و وارثى از طبقه اول و دوم و سوم نداشته باشد و نیز وارثى بوسیله ولاء عتق و ضمان جریره نداشته باشد و برایش شوهرى هم نباشد ارث او به امام علیه السلام مى رسد، و اگر میت شوهر باشد و وارث او منحصرا زوجه او باشد یک چهارم اموال او را به زوجه او مى دهند و بقیه اموال به امام علیه السلام مى رسد، و در عصر غیبت امام ولى عصر عجل الله تعالى فرجه اختیار اینگونه ارث ها مانند سایر اموالیکه متعلق به امام معصوم علیه السلام است بدست فقیه جامع شرائط است .
