۱- طهارت مولد
اولاد انسان، ثروت اصلی او را تشکیل می‌دهد. اگر اولاد از نسل پاک به دنیا آمده باشند زمینه رشد و تعالی بیشتری دارند و چنان چه از نسل ناپاک پای به عرصه وجود گذاشته باشند زمینه فساد و افساد در درونشان متجلی می‌گردد.
مثل معروف «العبد و ما فی یده لمولاه = بنده و هر آنچه در دست دارد [و در اختیار اوست] از آن مولاست» بیانگر این نکته است که انسان مالکیتی از خود ندارد هر آن چه دارد از آن خدای سبحان میباشد ولی خدای مهربان از انسان‌ها خواسته است که یک پنجم اموالشان را در راه او و در مسیری که او تعیین فرموده است هزینه کنند و مابقی را خودشان به طور دلخواه مصرف نمایند.
بدیهی است اگر این‌گونه عمل نکنند و از پرداخت خمس سرپیچی نمایند نه تنها مرتکب گناه شده‌اند و نافرمانی خدا را به جان خریده‌اند بلکه مالی را که مصرف می‌نمایند چون حرام است در نسل آن‌ها تأثیر گذار بوده و موجب آلایش مولدشان می‌گردد اما اگر خمس را پرداخت کنند چون از غذای حلال تغذیه نموده‌اند باعث طهارت مولدشان خواهد شد:
حضرت امام صادق (ع) به نقل از آباء طاهرین خود نقل فرموده است که:
«آتی رجل علیا (ع) فقال انی کسبت مالا اغمضت فی طلبه حلالا و حراما فقد اردت التوبه و لا ادری الحلال منه و لا الحرام فقد اختلط علی فقال علی (ع) : اخرج خمس مالک فان الله عزوجل قد رضی من الانسان بالخمس و سائر المال کله لک حلال. (۱) »
«مردی به خدمت امیرالمؤمنین (ع) رسید و عرض کرد: من مالی به دست آورده‌ام که دربارهٔ حلال و حرام آن چشم پوشیدم اکنون می‌خواهم توبه کنم و مقدار حلال و حرام آن بر من مجهول است و مال حلال با حرام مخلوط گردیده است. امیرالمؤمنین (ع) فرمود: خمس مال خود را خارج کن زیرا خدای عزوجل از آدمی با ادای خمس راضی می‌شود و باقی مال بر تو حلال خواهد بود. »
در جای دیگر هم حضرت صادق (ع) با تکیه بر مطلب قبلی فرموده‌اند:
«من وجد برد حبنا فی کبده فلیحمد الله علی اول النعم قال. قلت: جعلت فداک ما اول النعم؟ قال (ع) : طیب الولاده ثم قال ابوعبدالله قال امیرالمؤمنین (ع) لفاطمه صلوات الله علیهما: احلی نصیبک من الفیء لاباء شیعتنا لیطیبوا ثم قال ابوعبدالله (ع) : انا احللنا امهات شیعتنا لآبائهم لیطیبوا (۲) . »
«هر کس خنکی محبت و دوستی ما را در جگر خود احساس کند پس خدای را بر نخستین نعمت‌ها ستایش کند. [راوی حدیث] گفت: عرض کردم: فدایت شوم نخستین نعمت‌ها چیست؟ فرمودند: پاکی ولادت (حلال زادگی) سپس امام (ع) فرمود: امیرالمؤمنین (ع) به حضرت فاطمه علیهاالسلام گفت: نصیب خودت را از انفال بر پدران شیعیان ما ببخش تا آن‌ها پاک گردند.
سپس امام صادق (ع) فرمود: ما، مادران شیعیان خودمان را بر پدرانشان حلال کردیم تا [نسل] آنان پاک گردد. »
امام باقر و یا امام صادق (ع) با تأکید بر حقیقت بالا فرموده‌اند:
«ان اشد ما فیه الناس یوم القیامه ان یقوم صاحب الخمس فیقول یا رب خمسی و قد طیبنا ذلک لشیعتنا لتطیب ولادتهم و لیزکوا اولادهم. (۳) »
«سخت‌ترین و شدیدترین حالی که در روز قیامت به مردم دست می‌دهد آن است که مستحقان برخیزند و بگویند: پروردگارا خمس ما «حق ما را از مدیونین بگیر» ما خمس را برای شیعیان پاک ساختیم تا موالید آنان پاک و فرزندانشان حلال و پاکیزه گردد. »
۲- تطهیر اموال
می دانیم تغذیه در سلامت جسم و جان آدمی سهم به سزایی دارد. غذای سالم و حلال فکر سالم، عمل سالم و … پدید می‌آورد و از غذای ناسالم و حرام افکار شیطانی، عمل شیطانی پدیدار می‌گردد. یکی از علل تشریع خمس تطهیر اموال است در همین زمینه از امام صادق (ع) سؤال شده:
«رجل اکتسب مالا من حلال و حرام ثم اراد التوبه من ذلک و لم یتمیز له الحلال بعینه من الحرام فقال: یخرج منه الخمس و قد طاب ان الله طهر الأموال بالخمس (۴) »
«مردی که از راه حلال و حرام مالی به دست آورد، و می‌خواهد توبه کند ولی حلال و حرام را به طور مشخص نمی‌شناسد چه کند [و چگونه خود را از حرمت خلاص نماید] فرمود خمس آن مال را بدهد مالش پاک می‌شود. خداوند اموال را به وسیله پرداخت خمس تطهیر فرموده است»
همچنان که مشاهده می‌فرمایید امام صادق (ع) به طور صریح و روشن یکی از علل تشریع خمس را تطهیر اموال معرفی فرموده‌اند. در جای دیگر هم امام صادق (ع) در پاسخ راوی حدیث [حکیم مؤذن بنی عبس] که از چگونگی و زمان پرداخت خمس سؤال می‌نموده فرموده است:
«هی و الله الا فاده یوما بیوم الا أن أبی جعل شیعته من حل لیزکیهم» (۵)
«به خدا قسم خمس در منافع روز به روز است [یعنی خمس منافع هر روز را همان روز باید پرداخت کرد] ولی پدرم امام باقر (ع) شیعیان را [از پرداخت روزانه] حلال کرد تا آن‌ها را پاک گرداند. »
قرآن مجید مبحث خمس را به روشنی تشریع و علت آن را تزکیه اموال مردم یادآور شده است آنجا که فرموده است:
«خذ من أموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها (۶) »
«از اموال آن‌ها [= مسلمانان] صدقه بگیر تا به واسطه آن پاکشان کنی. »
در این آیه هم به طور روشن علت تشریع خمس تطیهر اموال بیان گردیده است. هر چند صاحب تفسیر مجمع البیان شأن نزول آیه را در مورد زکات و صدقات استحبابی مطرح کرده‌اند ولی مرحوم صاحب جواهر به استناد روایتی که در سطور بعدی خواهد آمد «صدقه» را به معنای خمس تفسیر کرده‌اند که به نظر می‌آید با ملاک‌های کلی و روایتی که خواهد آمد سازگارتر باشد.
اکنون روایتی را که مورد استناد صاحب جواهر بوده با هم می‌خوانیم:
«قال ابوعبدالله (ع) من زعم أن الامام [علیه السلام] یحتاج الی ما فی أیدی الناس فهو کافر، انما الناس یحتاجون أن یقبل منهم الامام [علیه السلام] قال الله عزوجل: خذ من أموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم (۷) »
«امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس تصور کند که امام (ع) به آنچه مردم در دست دارند محتاج است آن شخص کافر است. مردم احتیاج دارند که امام از آن‌ها مال [= خمس] قبول کند. [زیرا که] خداوند عزوجل فرموده است از اموال آن‌ها صدقه بگیر تا پاک گردند» روایت کاملاً گویای آن است که امام صادق (ع) به استناد آیه فوق علت تشریع خمس را تطهیر اموال مردم فرموده‌اند و نه احتیاج امام (ع). در مورد دیگر هم امام صادق (ع) به عبدالله بن بکیر فرموده است:
«لآ خذ من أحدکم الدرهم و انی لمن أکثر أهل المدینه مالا ما ارید بذلک الا أن تطهروا» (۸)
«هر آینه من درهمی را از یکی از شما می ستانم، در صورتی که خود از ثروتمندترین مردم مدینه‌ام. از این کار جز این نمی‌خواهم که شما پاک و پاکیزه شوید. »
۳- وسعت روزی
وسعت روزی و فراوانی ثروت فقط به وسیله تلاش و دانش و هنر به دست نمی‌آید بلکه علل و اسباب دیگری نیز وجود دارند که باعث توسعه روزی و تکثیر ثروت می‌گردند. در روایت ذیل امام رضا (ع) یکی از علل فراوانی روزی را پرداخت خمس معرفی فرموده‌اند:
«… ان اخراجه مفتاح رزقکم و تمحیص ذنوبکم و ما تهمدون لانفسکم لیوم فاقتکم …» (۹)
«پرداخت خمس کلید روزی شما و مایه از بین رفتن گناهان شما میباشد و چیزی است که برای روز نیازتان (= قیامت) ذخیره می‌کنید. »
۴- تطهیر گناهان
امام رضا علیه السلام در مقام تبیین مطلب در فراز دوم حدیث قبلی فرموده‌اند:
«… ان اخراجه تمحیص ذنوبکم» (۱۰)
«اخراج خمس [=پرداخت آن] باعث تطهیر گناهان شما میباشد» .
۵- ذخیره آخرت
همه چیز به آخرت ختم می‌شود. اگر آن جا را آباد کنیم عاقبتمان به خیر خواهد بود و چنان چه آخرتمان را ویران کنیم حاصل همهٔ هستیمان را ویران ساخته‌ایم ما برای ترسیم اهمیت مسأله آخرت و ضرورت آمادگی برای آن ابتداء مشروحه ذیل را مطرح می‌کنیم و آن گاه نقش پرداخت خمس را بیان می‌داریم:
جناده بن ابی امیه می‌گوید در آن لحظه‌هایی که امام مجتبی (ع) مسموم شده و در بستر بیماری آرمیده بود خدمت آن حضرت رسیدم، در حالی که طشتی در پیش روی او قرار داشت که پر از خون آن امام معصوم بود. سلام کردم و گفتم: ای پسر پیامبر! چرا خود را معالجه نمی‌کنید؟
امام مجتبی (ع) در پاسخ من فرمود: ای بندهٔ خدا! مرگ را به چه چیزی می‌توان علاج کرد؟
این جا بود که زیر لب زمزمه کردم؛ «انا لله و انا الیه راجعون»
امام متوجه من شد و فرمود:
ای جناده! رسول خدا (ص) به ما خبر داد که امامان معصوم دوازده نفرند که یازده نفر آنان از فرزندان امام علی (ع) و حضرت فاطمه (ع) می‌باشند که همه یا با شمشیر و یا با زهر به شهادت می‌رسند.
پس طشت پر از خون را از پیش روی امام مجتبی (ع) برداشتند در حالی که آن حضرت می‌گریست، در چنین حالت بسیار حساسی خطاب به امام مجتبی (ع) گفتم ای پسر رسول خدا مرا نصیحتی فرما. حضرت فرمود:
«استعد لسفرک و حصل زادک قبل حلول أجلک (۱۱) . »
«خود را برای سفر آخرت آماده کن و توشهٔ سفر آخرت را پیش از آن که مرگت فرا رسد، فراهم کن» (۱۲)
حال که از اهمیت مسأله آخرت از زبان امام مجتبی (ع) آن هم در آخرین لحظات زندگی آن حضرت آگاه شدیم ببینیم نقش پرداخت خمس در آخرت چیست.
امام رضا (ع) در جمله کوتاهی نقش آخرتی پرداخت خمس را بیان فرموده‌اند هر چند جملهٔ مذکور را در فرازهای وسعت روزی و تطهیر گناهان خواندیم ولی به دلیل ویژگی مهم آن بار دیگر از قول امام رضا (ع) می‌خوانیم:
«… ان اخراجه مفتاح رزقکم و تمحیص ذنوبکم و ما تمهدون لأنفسکم لیوم فاقتکم …» (۱۳) «پرداخت خمس کلید روزی شما و مایه از بین رفتن گناهان شما و چیزی است که برای روز نیاز خودتان (= قیامت) ذخیره می‌کنید»
درجمله کوتاه فوق حضرت ثامن الحجج علیهم صلوات الله پرداخت خمس را ذخیره آخرت معرفی و با انتخاب واژه «فاقتکم» گوشزد نموده‌اند که نیاز انسان‌ها به آخرت بیشتر از نیازهای مادی و دنیایی آنان است چرا که در آخرت برخلاف دنیا انسان‌ها از همه امکانات به جز اعمال صالحهٔ خودشان بی بهره خواهند بود.
۶- سهیم شدن در ترویج دین
می دانیم انجام هر کاری به پشتوان مالی نیازمند است و بدون آن کارها به سامان نمی‌رسد، و آگاهیم که دین مقدس اسلام آیین جهان شمول است و بر تمام گسترهٔ جهان هستی حکومت دارد، بنابراین جهت ترویج و پیشرفت آیین این چنینی نیازمند پشتوانه مالی قوی و محکمی خواهد بود که بتواند اهداف آن آیین را به انجام رساند.
در آیات متعدد قرآن کریم انجام رسالت ابلاغ و ترویج دین مقدس اسلام بر دوش پیامبر عظیم الشأن محمد بن عبدالله (ص) گذارده شده و بر او تکلیف شده جانشینان پس از خود را نیز معرفی نماید، رسول الله هم به حکم وحی الهی ائمه طاهرین علیهم صلوات الله را یکایک معرفی فرموده است در ضمن برای آن که رسول الله (ص) و ائمه طاهرین به خوبی بتوانند رسالت الهی خودشان را عملی سازند خدای سبحان «خمس» را پشتوانه مالی آنان قرار داده است پس اگر مسلمانی با پرداخت «خمس» زمینه تبلیغ دین را فراهم نماید در ترویج آن نیز سهیم خواهد بود.
در تاریخ می‌خوانیم: مردی از تجارایران که از دوستان حضرت رضا (ع) محسوب می‌شده نامه‌ای به آن حضرت نوشت و از آن حضرت تقاضا کرد خمس مالش را به خودش ببخشد حضرت در جواب مرقوم فرمودند:
«بسم الله الرحمن الرحیم، ان الله واسع کریم، ضمن علی العمل الثواب، و علی الخلاف العقاب، لا یحل مال الا من وجه احله الله، ان الخمس عوننا علی دیننا، و علی عیالاتنا، و علی موالینا، و ما نبذل، و نشتری من اعراضنا ممن نخاف سطوته، فلا تزووه عنا، و لا تحرموا أنفسکم دعائنا بما قدرتم علیه، فان اخراجه، مفتاح أرزاقکم، و تمحیص ذنوبکم، و ما تمهدون لأنفسکم لیوم فاقتکم، و المسلم من یفی الله بما عهد الیه، و لیس المسلم من أجاب باللسان، و خالف بالقلب، و السلام (۱۴) . »
«به نام خدای رحمان و رحیم، همانا خداوند وسعت دهنده بزرگوار است، جزای اعمال خوب را ثواب، و جزای کارهای بد را عقاب می‌دهد، مال حلال نمی‌باشد مگر به گونه‌ای که خداوند حلال کرده، خمس کمک به دین و عیال و خدمتگزاران ما و آن چه می‌بخشیم و برای حفظ آبرویمان در مقابل کسانی که هتک آبرو می‌نمایند هزینه می‌نماییم. پس آن را از ما منع نکنید، و خودتان را از دعای ما محروم ننمایید، به واسطه چیزی که بر آن قدرت پیدا کرده‌اید (خمس) ، جدا نمودن آن از اموالتان کلید روزی شما و کم شدن گناه و آن چه برای روز تنگدستی آماده کرده‌اید میباشد، مسلمان به عهدی که با خدا بسته وفا می‌کند، مسلمان کسی نیست که به زبان جواب دهد ولی با قلب مخالفت کند. »
اگر در جمله «ان الخمس عوننا علی دیننا» دقت کنیم به همان حقیقت خواهیم رسید که در سطور گذشته مطرح نموده و نوشتیم که خمس پشتوانه مالی معصومین علیهم صلوات الله است که با آن ترویج دین نمایند و اگر ما هم در ترویج آن سهیم باشیم از اجر معنوی آن نیز بهره مند خواهیم شد.
پی نوشت ها :
۱- من لا یحضره الفقیه ج ۳ ص ۱۸۹.
۲- جامع احادیث شیعه ج ۸ ص ۵۹۷.
۳- وافی ج ۶ ص ۲۷۶.
۴- المقنعه ص ۲۸۳.
۵- وافی ج ۱ ص ۲۲۹؛ نیز اصول کافی ج ۱ ص ۴۲.
۶- سوره توبه آیه ۱۰۳.
۷- مجمع البیان ج ۵ ص ۱۰۲ و جواهر الکلام ج ۱۶ ص ۳.
۸- اصول کافی ج ۱ ص ۵۳۸.
۹- وسایل الشیعه ج ۶ ص ۳۷۵.
۱۰- همان.
۱۱- وسائل الشیعه ج ۶ ص ۳۷۵.
۱۲- محمد دشتی، فرهنگ سخنان امام حسن مجتبی ص ۴۲.
۱۳- وسائل الشیعه ج ۶ ص ۳۷۵.
۱۴- المقنعه ص ۲۸۴.
منبع: کتاب پژواک گناه
