آیا در قرآن از زرتشت به عنوان پیامبر الهی در جایی یاد شده است؟

پاسخ:
در مورد شخصیت?ها و چهره?های تاریخی کمتر کسی را می?توان یافت که مانند زرتشت چهره معمائی و مبهمی داشته باشد. شخصیت حقیقی او آن قدر تاریک و مبهم است که برخی از پژوهش?گران او را اختلافی?ترین چهره تاریخ می?دانند چرا که هم در تاریخ تولد و هم در محل تولد او، اختلافات های فراوانی به چشم می?خورد که اصلاً قابل جمع نیستند و هم در شخصیت واقعی او مباحث و داستان?ها و اقوال متفاوت و متضادی وجود دارد به همین جهت گروهی از محققان و نویسندگان در تاریخی بودن شخصیت وی، ?شک و تردید دارند و شخصیت او را نیز مانند جمعی از بزرگان و قهرمانان ادوار باستانی، افسانه?ای دانسته?اند، ولی غالب محققان و دانشمندان معتقدند که زرتشت وجود تاریخی داشته و مولود افسانه و یا زائیده فرهنگ ساسانی نیست.
در مورد تاریخ پیدایش زرتشت اختلاف آراء و روایات تاریخی به قدری شدید است که اصلاً نمی?شود بین آنها جمع کرد این اقوال از ۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح تا ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد، دور می?زند. امّا بر اساس نظریه مشهور، وی در سال ۶۶۰ قبل از میلاد به دنیا آمد و در ۶۳۰ قبل از میلاد (در سن ۳۰ سالگی) به پیامبری مبعوث شد. وی در سال ۵۸۳ ق. م در سن ۷۷ سالگی در آتشکده?ای در بلخ (افغانستان)، توسط لشکر قومی مهاجم به شهادت رسید.[۱]
امّا در مورد شخصیت حقوقی زرتشت از باب نمونه به این اقوال، اشاره می?شود:
اغلب مورخان اسلامی مانند: طبری،[۲] بلعمی،[۳] ابن اثیر[۴] و میرخواند[۵] زرتشت را پیامبر ندانسته، بلکه او را شاگرد ارمیای نبی یا عزیر نبی، دانسته?اند.
برخی از مورخان اسلامی مانند مسعودی،[۶] دینوری،[۷] حمزه اصفهانی،[۸] بیرونی[۹] و مؤلف تبصره العوام بر این اعتقادند که زرتشت پیغمبر مجوس بوده است.
بعضی از نویسندگان فرهنگ فارسی، زرتشت را همان ابراهیم خلیل دانسته?اند.[۱۰]
یکی از محققین معاصر بعد از ذکر اقوال مختلف و آراء متضاد می?گوید: علت این همه تضاد و تناقض در تاریخ زرتشت این است که وی تاریخ درستی ندارد و ردپای این شخصیت ایرانی در تاریخ گم شده است و در هیچ یک از روایات اسلامی و قرآن مجید و همچنین در کتاب مقدسی چون انجیل و تورات ذکری از شخص زرتشت و کتاب اوستا به میان نیامده است، بلکه هر جا که خواسته?اند از دیانت کهن ایرانی نامی به میان آورند، تنها به لفظ مجوس اکتفا کرده?اند.[۱۱]
به هر حال در قرآن مجید هیچ جا سخنی از زرتشت و پیامبری او و یا کتاب اوستا که منسوب به اوست نیامده است. لکن تنها یک بار لفظ «مجوس» در قرآن آمده است و واژه المجوس در زبان عربی به زرتشتیان اطلاق می?شود. آیه هفدهم سوره حج آنها را در کنار پیروان ادیان دیگر قرار داده و می?فرماید: «ان الذین آمنوا و الذین هادوا والصابئین والنصاری و المجوس والذین اشرکوا ان الله یفصل بینهم یوم القیامه: آنان که ایمان آوردند و آنان که یهودی شدند و صابئان و نصاری و مجوس و آنان که شرک ورزیده?اند، خداوند روز قیامت میان آنان حکم می?کند.»
در این آیه مردم به سه فرقه تقسیم شده?اند:
۱. مؤمنان (مسلمانان)؛ ۲. اهل کتاب؛ که عبارتند از: یهود، نصاری (مسیحیان)، صابئان[۱۲] و مجوس؛ ۳. مشرکان.
این سه فرقه با ذکر اسم موصول «الذین» از هم جدا شده?اند؛ ولی چهار گروه اهل کتاب، با حروف وصل «و» به هم پیوسته?اند. بنابراین «مجوس» از مشرکان مجزا شده و در ردیف یهود، نصاری و صابئان قرار گرفته است.
البتّه آیه دیگری[۱۳] هم در قرآن هست که هر چند، به صورت صریح در آن از مجوس نام برده نشده است، ولی طبق شأن نزولی که نقل گردیده، آیه درباره مجوس می?باشد.
در حدیثی به این شأن نزول آیه اشاره می?شود؛ از امام صادق ـ علیه السّلام ـ از «مجوس» سؤال گردید که آیا پیامبری داشته?اند یا نه؟ امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: آیا به تو نرسیده نامه?ای که پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ به مردم مکه نوشتند و آنان را به اسلام دعوت کرده بود و اگر اسلام نپذیرفتند، آماده جنگ شوند و مردم مکه در پاسخ نوشتند از ما هم جزیه بگیر و ما را به حال خود بگذار تا همچنان بت?ها را بپرستیم. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در پاسخ آنها نوشت من غیر از اهل کتاب از کس دیگری جزیه نمی?گیرم. در جواب دوباره نوشتند آیا تو گمان می?کنی جزیه را فقط از اهل کتاب دریافت می?داری، در صورتی که از مجوسیان «هجر» نیز جزیه گرفته?ای؟
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ پاسخ داد: مجوسیان پیغمبری داشتند که او را کشتند و کتابی نیز داشتند که آن را سوزاندند. پیغمبر آنان کتاب خود را بر روی دوازده هزار پوست گاو نوشته بود.[۱۴]
در روایت دیگر آمده: «اشعث بن قیس کندی، از امام علی ـ علیه السّلام ـ سؤال کرد: چرا با «مجوس» مانند اهل کتاب معامله می?کنید و از آنها جزیه می?گیری و حال آن که نه برای آنها کتابی نازل شده و نه پیغمبری برای آنها مبعوث شده است؟ امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: ‌آنها کتابی داشته?اند، خداوند پیامبری در میان آنها مبعوث فرمود و…»[۱۵]
برخی از مفسران شیعه هم قائلند که مجوسیان اهل کتاب هستند، مرحوم علامه طباطبائی در المیزان تصریح دارند که مجوسیان دارای کتاب بوده?اند.[۱۶] لکن در جای دیگر احتیاط می?کند و می?فرماید: روایات هر چند مجوس را اهل کتاب خوانده که لازمه?اش آن است که این ملت نیز برای خود کتابی داشته باشد… لکن قرآن هیچ متعرض وضع مجوس نشده و کتابی برای آنها نام نبرده و کتاب اوستا که فعلاً در دست مجوسیان است، نامش در قرآن نیامده… و کلمه اهل کتاب هر جا در قرآن ذکر شده مراد از آن یهود و نصاری است که خود قرآن برای آنان کتابی نام برده که خدای تعالی برای ایشان نازل کرده است.[۱۷]
جمعی از بزرگان و فقها از روی مدارک معتبر «مجوس» را اهل کتاب دانسته?اند.[۱۸]
شیخ طوسی در کتاب خلاف می?نویسد: «المجوس کان لهم کتاب ثم رفع عنهم… دلیلنا اجماع الفرقه و أخبارهم.»[۱۹]
بنابر آنچه گذشت جای شک و تردید باقی نمی?ماند که مجوس از نظر فقها و صاحب نظران یا به طور مسلم اهل کتابند یا لااقل محتملاً اهل کتاب بوده?اند. امّا این?که آیا پیامبر مجوس همان زرتشت است یا خیر؟ در این مسئله اختلاف است آنچه معروف و مشهور است آن است که اکثر محققین و مورخین بر این عقیده?اند که زرتشت همان پیامبر مجوس است و هر جا سخن از قوم مجوس گفته اند زرتشت را قرین آن کرده?اند و ادعا نموده ?اند که بنیان?گذار این دین و پیغمبر این آئین، زرتشت بوده است، لکن برخی دیگر از محققین[۲۰] به این نظریه به دیده شک نگریسته? و حتی منکر این شده?اند که پیامبر مجوسیان «زرتشت» بوده است و گفته اند اولاً: زردشتیان فرقه?ای کوچک از مجوسیان بوده است، مجوسی?ها به چهار فرقه تقسیم می شدند:
۱. کیومرثیه؛ ۲. زروانیه؛ ۳. مسخیه؛ ۴. زردشتیه.
پس زردشت بنیان?گذار آئین مجوس و پیامبر همه مجوسیان نبوده است.
ثانیاً: بر فرض وجود چنین شخصیت تاریخی، او به عنوان یک مصلح و اصلاح?گری در دین قوم خود که یک سری آئین و مراسم و عقائدی را وارد کرده است، می?باشد.
زندیقی از امام ـ علیه السّلام ـ سؤال می?کند که آیا برای مجوسیان از طرف خداوند پیامبری مبعوث شده است یا نه؟ امام فرمود: «هیچ امتی نیست، مگر این?که از طرف خداوند منذری برای آنها مبعوث شده است و بر قوم مجوس هم از طرف خداوند پیغمبری با کتاب آسمانی فرستاده شده است، منتهی مجوسیان او را تکذیب کردند و کتابش را انکار نمودند. سپس زندیق پرسید: پیغمبر آنها کیست؟ بعضی?ها گمان کرده?اند «خالد بن سنان» است. حضرت فرمود: خالد یک نفر عرب بدوی بوده و پیغمبر نبوده و این سخنی است که مردم بی?اطلاع می?گویند.
آن مرد گفت: آیا پیامبر مجوس زردشت است؟ امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: زردشت در میان مجوس سر و صدایی به راه انداخت و ادعای پیغمبری کرد، عدّه?ای دعوتش را پذیرفتند و عدّه?ای دیگر او را تکذیب کردند و از شهر بیرون نمودند و در بیابان طعمه درندگان شد.[۲۱]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران.
۲. الهامی، داود، ایران و اسلام.
۳. حکمت، علی اصغر، تاریخ ادیان.
۴. ناس، جان بی، تاریخ جامع ادیان، ترجمه: علی اصغر حکمت.
۵. آیت الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۱۴.
[۱] . توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، سمت، مؤسسه فرهنگی طه و مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اوّل، ۱۳۷۹، ص ۶۳.
[۲] . تاریخ طبری، چاپ قاهره، ج اول، ص ۲۸۲ و ۴۰۲ و ۴۰۳.
[۳] . تاریخ بلعمی، چاپ کیان پور نسخه دهخدا، ص ۲۰۶.
[۴] . ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، چاپ مصر، ج ۱، ص ۱۴۵ و ۱۴۶.
[۵] . روضه الصفاء شرح حال گشتاسب.
[۶] . مسعودی، مروج الذهب، چاپ مصر، ج ۱، ص ۲۲۹.
[۷] . دینوری، الاخبار الطّول، ص ۲۸.
[۸] . تسنی ملوک الارض و الانبیاء، ص ۲۷.
[۹] . ابوریحان بیرونی، ترجمه الآثار الباقیه، ص ۲۵.
[۱۰] . اسدی، لغت فرس، چاپ تهران، ص ۷.
[۱۱] . الهامی، داود، ایران و اسلام، قم، انتشارات مکتب اسلام، ۱۳۷۴.
[۱۲] . صائبان در قرآن مجید در سه مورد ذکر شد. مرحوم علامه در المیزان ج ۱۴، ص ۳۹۴ می?گوید: آنها قومی هستند بین یهود و مجوس و کتابی دارند که آن را به یحیی بن زکریان نسبت می?دهند.
[۱۳] . مائده/۱۰۵.
[۱۴] . حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، چاپ آل البیت، ج ۱۱، ص ۹۶، ج ۱۵، ص ۱۲۶.
[۱۵] . حر عاملی، وسائل?الشیعه، کتاب الجهاد، باب ۴۹، حدیث ۷؛ توحید صدوق، چاپ مکتبیه الصدوق، ص ۳۰۶.
[۱۶] . طباطبایی، المیزان (ترجمه)، ج ۱۴، ص ۵۰۵.
[۱۷] . همان، ج ۳، ص ۴۸۱ و ۴۸۲.
[۱۸] . طوسی، خلاف، ج ۹، ص ۱۹۹ کتاب الجزیه.
[۱۹] . همان.
[۲۰] . الهامی، داود، مقاله?آیه از مجله تخصصی کلام اسلامی، شماره ۳۲؛ ص ۶۰ ـ ۶۳.
[۲۱] . احتجاج طبرسی، چاپ نجف، ج ۲، ص ۹۱ و ۹۲.