اخلاص در نیت به معناى خالص نمودن قصد و انگیزه براى خداست. نیت، زمانى براى خداوند خالص مى گردد که انسان براى عبادت یا کار و تلاش خود، هیچ انگیزه اى جز خداوند نداشته باشد و هیچ عاملى جز تقرب و رضاى خداوند او را به انجام عبادت و عمل وادار نکرده باشد. با توجه به این که هواهاى نفسانى، به شکل بسیار وسیع و قوى، انسان را در محاصره قرار داده اند، داشتن نیت خالص در عمل و عبادت و حضور چهره الهى آن در ذهن، کارى بسیار دشوار و مشکل است. اخلاص در نیت، با آگاهى و توجه کامل به خداوند تحقق مى یابد. در هر کجا توجه به خداوند نباشد، غفلت است. هر جا که غفلت باشد، شرک و ریا تحقق یافته است. کسى که توجه به مقصد ندارد، غافل است و کسى که از هدف غفلت دارد، از حرکت باز ایستاده است.
اخلاص در نیت، به این معنى است که صاحبش در نظام هستى جز به خداوند دل نبسته است و جز براى او تلاش نمى کند. امام صادق علیه السلام مى فرمایند: صاحب نیت راست، قلب سالم دارد زیرا سالم بودن قلب از وسوسه هاى ممنوعه شیطانى به خالص بودن نیت در تمام امور براى خداست . خداوند فرمود: روزى که مال و فرزندان هیچ سودى نمى رساند، جز آن که خدا را با قلب سالم یابد. پیامبر فرمود: نیت مؤمن بهتر از عمل اوست و نیز فرمود: اعمال، بستگى به نیت دارد. براى هر کسى آن چیزى است که قصد کرده است ، و هر بنده اى باید در تمام حرکت و سکون خود نیت خالص داشته باشد زیرا اگر چنین نباشد، در غفلت است. خداوند غافلان را چنین وصف کرده است: آنها نیستند، جز همانند چهارپایان، بلکه گمراه تر از آنها هستند و فرمود: آنها غافلان هستند (مصباح الشریعه، باب ۵).
اسلام عمل با روح می خواهد نه عمل بی روح. به همین جهت اگر مسلمانی زکات خود را بدهد ولی شائبه ریا در آن باشد پذیرفته نیست، اگر به جهاد برود ولی برای خودنمایی باشد قبول نیست. قانون الهی می گوید سرباز اجباری به درد من نمی خورد، من سربازی می خواهم که روحا سرباز باشد، سربازی می خواهم که ندای ان الله اشتری من المؤمنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنه؛ همانا خدا از مومنان جان و مالشان را به بهای بهشت خریداری کرد، (توبه/۱۱۱) را پذیرفته باشد و صمیمانه به آن لبیک بگوید.
از رسول اکرم صلی الله علیه و آله در روایت متواتر میان شیعه و سنی رسیده است که: انما الاعمال بالنیات؛ همانا کارها وابسته به نیتهاست، لکل امرء مانوی؛ برای هر کس همان است که آن را قصد کرده است، لا عمل الا بنیه؛ هیچ عملی بدون نیت پذیرفته نیست. در حدیثی به این شکل روایت شده است: انما الاعمال بالنیه ، و انما لامرء ما نوی ، فمن کانت هجرته الی الله و رسوله فهجرته الی الله و رسوله ، و من کانت هجرته لدنیا یصیبها او امرأه یتزوجها فهجرته الی ما هاجر الیه؛ همانا اعمال، وابسته به نیت است، برای انسان همان است که قصد کرده و هدف قرار داده است، هر کس به خاطر خدا و رسول هجرت کرده است، هجرتش به سوی خدا و رسول است و هر کس به خاطر زنی که با او ازدواج کند و یا به خاطر ثروتی که به چنگ آورد هجرت کرده است هجرتش به سوی همان خواهد بود.
تنها با اخلاص مى توان نجات یافت :
دام ها و خطرهایى که در مسیر انسان به سوى خداوند قرار دارند، بسیار گسترده و گوناگون هستند. سپاه شیطان با تمام فریب ها و نیرنگ هایشان در کمین انسان رونده به سوى خدا نشسته اند جز کسى که براى خدا خالص شده، هیچ کس از این مهلکه نجات نمى یابد و هیچ رهگذرى از این گذرها سالم نمى رهد. آن کس که جان خود را در جارى اخلاص تطهیر کرده و اندیشه و همت و آرزو و تلاشهاى خود را براى خداوند اختصاص داده، مى تواند با عزت این راه را طى کند و به اوج کمال انسانى نائل گردد و خداوند هم او را یارى مى کند. اخلاص، انسان را از خطرهاى شیطان حفظ مى کند.
اخلاص شرط پذیرش اعمال :
عبادتى پذیرفته مى شود که براى خداوند باشد. تلاشى که به قصد تقرب به خداوند صورت نگیرد، نفعى نداشته و هیچ ارزشى را ایجاد نمى کند زیرا در نظام هستى تنها اراده خداوند حاکم است و غیر او همه نیازمند و عاجز هستند. باید به یگانگى او ایمان داشت و غیر او را در آفرینش و نظام جهان مؤثر ندانست، جز به او عشق نورزید و غیر او را نپرستید. اخلاص، زمانى ارزش واقعى خود را مى یابد و کمال و سعادت انسان را تضمین مى کند که در قلب تثبیت گردد. اگر در قلب ثبیت شد، تداوم مى یابد و بر تمام تلاشها و عبادتهاى انسان پرتو مى افکند. اخلاص باید مستمر و همیشگى باشد و در تمام امور زندگى جارى گردد. عبادتى که با اخلاص انجام شود و خلوصش تا لحظه مرگ حفظ گردد، این عبادت خالصانه، نتیجه بخش است. انسان همان گونه که با نیت به عمل ارزش مى دهد، بعد از عمل نیز مى تواند در عمل تصرف کند، ارزشش را والاتر سازد و یا باز ستاند.
اگر کسى کار یا عبادت خود را براى دیگران بازگو کند تا از آن لذت برد، یا آن را وسیله اى براى کسب آبرو و اعتبار، یا برترى خود بر دیگران قرار دهد، آن عمل را به ریا تبدیل کرده است. اعمال خالصانه انجام شده همیشه در معرض خطر قرار دارد، از این رو، حفظ اخلاص بعد از عمل مشکل تر از انجام عمل با اخلاص است. اگر اعمال انسان براى خدا باشد و این انگیزه تا روز قیامت باقى بماند، استحقاق پاداش را دارد. امام صادق علیه السلام مى فرمایند: هرگاه کسى، عمل نیکى را انجام دهد، آن عمل براى او ثبت مى شود که حسنه اى را در پنهانى انجام داده است. اگر آن را بازگو کرد، آن چه نوشته شده است، پاک مى شود و ثبت مى گردد که حسنه اى را آشکارا انجام داده است. اگر دو مرتبه آن را بازگو کرد، پاک مى شود و ثبت مى گردد که مرتکب ریا شده است (بحارالانوار/ج ۶۹/ص ۳۲۴). کارى که بالاترین ارزش را داراست، با بازگو کردنش به گناه تبدیل مى شود. وسوسه ها و انگیزه هاى شیطانى بعد از انجام عبادت براى خداوند، قوى تر از قبل از عمل است.
دین، اطاعت و بندگى است و حنیف متمایل به حق است. حنفاء کسانى هستند که در اعمال و طاعات خود، از دیگران رویگردان شده و به سوى خدا روى مى آورند. پنهان کردن عبادت و عمل نیک مؤمن، مطلوب خداوند و مورد ترغیب اوست زیرا این کار نفس انسان را از گرفتار شدن به بعضى از رذائل اخلاقى مانند عجب، ریا، تکبر، حب مقام و . . . حفظ مى کند و عمل او را از اختلاط با هدف هاى نادرست، خالص مى کند و او را به اعمالى که سزاوار است که مخفیانه انجام شوند، هدایت مى کند.
* * *
منبع :
عدل الهی ص ۳۶۳
مقاله اخلاص و حقیقت نیت، نوشته: فاطمه سید زاده
