اصول عقاید اسماعیلیه چیست و چه تفاوتی با امامیه دارد؟

پاسخ:
اسماعیلیه یکی از فرقه های معروف شیعی است که بعد از رحلت امام جعفر صادق ـ علیه السّلام ـ (۱۴۸هـ) در موضوع امامت با امامیه دچار اختلاف شده و از شیعه جدا شدند.[۱]و طی قرون مختلف، خود دوباره دچار انشعاب شده و به فرقه های مختلف با نامهای گوناگون پدید آمدند و لذا بحث درباره عقاید همه فرقه ها در این مختصر ممکن نیست. بنابراین به ذکر عقاید اسماعیلیان اولیه اکتفا نموده و به وجه تفاوت و تمایزشان با شیعه امامیه نیز اشاره ای می کنیم.
1. اسماعیلیان در مورد امامت بعد از شهادت امام صادق ـ علیه السّلام ـ معتقد به امامت اسماعیل فرزند امام صادق(ع) شدند با آنکه اسماعیل در زمان حیات امام صادق از دنیا رفته بود ولی این گروه که اسماعیلیه خاصه یا خالصه نامیده شدند،[۲] مرگ اسماعیل را منکر شده و او را همان مَهدی موعود قلمداد کردند. ولی برخی از اسماعیلیان که بعدها خطابیه نامیده شدند، چون رهبرشان ابوالخطاب بود، مرگ اسماعیل را قبول کردند و به امامت محمد بن اسماعیل بن جعفر ـ علیه السّلام ـ معتقد شدند.[۳] و گفتند محمد بن اسماعیل هفتمین و آخرین امام است. در حالی که شیعه بر اساس روایات وارد شده از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه معصومین معتقد به امامت امام موسی بن جعفر بعد از امام جعفر صادق ـ علیهما السّلام ـ هستند و عدد امامان شیعه امامیه نیز طبق نصوص ۱۲ نفر می باشد که آخرین آنها همان مَهدی موعود (عج) می باشد.[۴]
از آنجائیکه اسماعیلیان معتقد به هفت امام می باشند به سبعیّه یا هفت امامیه نیز معروفند و همچنین معتقدند که ادوار نبوّت از هفت دور تشکیل می شود و هر مرحله از دوره نبوّت، یعنی هر دوره غیبت، به وسیله یک ناطق و یک وصی افتتاح می گردد و یک یا چند دسته هفت گانه از امامان جانشین آنان می گردد. و سپس آن دوره به وسیله آخرین امام (یعنی قائم) یا امام رستاخیز، که دوران پیشین را خاتمه می دهد، پایان می پذیرد و او امام «مقیم» است؛ و این امام پیامبر جدید را بر می انگیزد.
از نظر اسماعیلیان امام دارای مراتب چهار گانه است؛
1. امام مقیم: همان کسی که پیامبر ناطق را بر می انگیزد و این عالی ترین درجه امامت است و آن را «ربّ الوقت» نیز گویند.
2. امام اساس: که وصی و جانشین پیامبر و امین راز و یاور اوست و سلسله امامان مستقر در نسل او تداوم می یابد.
3. امام مستقر: کسی که امام بعد از خود را تعیین می کند.[۵] راه تعیین امام از نظر اسماعیلیان دو طریق است: یکی وراثت و دیگری نص امام مستقر است. درحالی که به اعتقاد شیعه امامیه همه دوازده امام توسط پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ که از جانب خداوند معیّن شده اند، معرفی شده اند و هر امام، امام بعدی را به اصحاب و یاران خاص معرفی کرده اند.
4. امام مستودع: که همان نائب الامام نیز گفته می شود و به نیابت از امام مستقر به انجام امور امامت قیام می کند ولی حق تعیین جانشین بعد از خود را ندارد.[۶]
2. یکی از عقاید شاخص اسماعیلیه در معارف و احکام، باطن نگری و تأویل است و به عقیده آنان شرایع الهی دارای ظاهر و باطن است و باطن آن را جز امام و جانشین او کسی نمی داند و همه آنچه در شرایع آسمانی آمده، مثالها و رموزی است برای حقایق باطنی مثلاً طهارت را به تبرّی جستن از مذاهب مخالف باطنیه تأویل می کنند.[۷]
3. به اعتقاد اسماعیلیه پیامبران اولولعزم هفت نفرند و هر کدام یک وصی دارد، بدین ترتیب آدم که وصیّش شیث بود، نوح وصیّش سام، ابراهیم وصیّش اسماعیل، موسی وصیّش یوشع، عیسی وصیّش شمعون، محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ وصیّش علی ـ علیه السّلام ـ و اسماعیل (پسر امام جعفر صادق) که همان قائم است و به اعتقاد برخی محمد بن اسماعیل امام قائم است.[۸]
4. اعتقاد اسماعیلیه در توحید از این قرار است که آنها معتقدند خداوند نه مثل دارد و نه ضد و صفات را به طور مطلق از خداوند نفی می کنند، در حالی که امامیه صفات خداوند را عین ذاتش دانسته و فقط صفات زائد بر ذات خداوند را نفی می کنند و صفاتی همچون علم، قدرت، حیاه (حیّ) و… را عین ذات خداوند می دانند.
5. اسماعیلیه معتقد به مخیّر بودن انسان هستند و همچنین به قضا و قدر معتقدند لکن قضا و قدر را سلب کننده اختیار از انسان نمی دانند.
6. اسماعیلیه در رابطه با معاد معتقدند که معاد جسمانی نیست بلکه روحانی است و به بهشت و جهنم و ملائکه و جن ایمان دارند ولی تفسیرشان از این امور با شیعه امامی تفاوت دارد.[۹]
و بالاخره تفاوت اساسی شیعه دوازده امامی با اسماعیلیه در این است که اسماعیلیه معتقدند که امامت به دور عدد «هفت» گردش می کند و نبوّت را در حضرت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ ختم شده نمی دانند و تغییر و تبدیل در احکام و شریعت بلکه برداشتن اصل تکلیف مخصوصاً در نظر باطنیه، که فرقه ای از اسماعیلیه به حساب می آیند، مانعی ندارد بر خلاف شیعه دوازده امامی که حضرت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ را خاتم الانبیاء می دانند و برای وی دوازده وصی و جانشین قائلند و ظاهر شریعت را معتبر و غیر قابل نسخ می دانند و برای قرآن کریم هم ظاهر و هم باطن اثبات می کنند. [۱۰]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. اسماعیلیه بین الحقایق و الاباطیل، هاشم عثمان.
2. بحوث فی الملل و النحل، جعفر سبحانی، جلد۸ .
3. تاریخ و عقاید اسماعیلیه، فرهاد دفتری.
[۱] . بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفِرَق، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، بیروت، مکتبه العصریه، چاپ اول، ۱۴۱۱هـ ، ص۶۲.
[۲] . سعد بن عبداله ابی خلف اشعری قمی، المقالات و الفرق، تصحیح دکتر مشکور، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۱ش، ص۸۰.
[۳] . نو بختی، فرق الشیعه، ترجمه محمد جواد مشکور، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۱، ص۱۰۵.
[۴] . ر.ک، صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر، قم، انتشارات حضرت معصومه (س)، چاپ دوم، ۱۴۲۱ هـ ، ص ۸۳ـ۴۵.
[۵] . مشکور، محمد جواد، موسوعه الفرق الاسلامیه، بیروت، مجمع بحوث الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۵هـ ، ص۱۰۴.
[۶] . همان.
[۷] . ربانی گلپایگانی، علی، فِرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۳، ص۷۶.
[۸] . نوبختی، پیشین، ص۱۰۷.
[۹] . ر.ک، سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، انتشارات امام صادق ـ علیه السّلام ـ چاپ اول، ۱۴۱۸هـ ، ج۸، ص ۱۹۱ـ۲۳۱.
[۱۰] . طباطبائی، محمد حسین، شیعه در اسلام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲، ص۳۹.