ماهیت دفاعی جهاد ابتدایی
پیشتر گفتیم که از دیدگاه اسلام ، که دیدگاهی حق و واقعی است ، جنگ با لذات نه ارزش است و نه ضد ارزش ، پس از این جهت ایرادی بر جهاد ابتدایی نیست . « آنچه بد است ، تجاوز است ولی هر جنگی ا ز طرف هر کسی تجاوز نیست ، ممکن است تجاوز باشد و ممکن است جوابگویی به تجاوز باشد ، چون جواب تجاوز را گاهی باید با زور داد ، یعنی راهی غیر از زور برای جواب دادن به تجاوز نیست (۲) » « جنگ تهاجمی قطعا بد است و جنگ بمعنی ایستادگی در مقابل تهاجم قطعا خوب است و از ضروریات زندگی بشر است » (۳) بنابراین پسندیده بودن جنگ دفاعی در برابر تجاوز به حق ، امری کاملا پسندیده و مشروع است ، اما سخن این است که کدامین حق و کدامین تجاوز ؟
با توصیف و تبیینی که اسلام از حق و تجاوز دارد ، جهاد ابتدایی نیز ، نوعی دفاع در برابر تجاوز محسوب شده و بنابراین نمی توان این نوع جنگ را نامشروع و اسلام را جنگ افروز دانست . توضیح آن که از دیدگاه اسلام ، حقی که مورد تجاوز قرار گرفته و دفاع از آن را بر مسلمانان مجاز و یا واجب می سازد فقط منحصر به حقوق مادی و طبیعی وبعد حیوانی انسان ، همچون حق حیات طبیعی و متعلقات آن مثل حق داشتن منزل ، اقامتگاه ، امنیت ، غذا و … نیست ، بلکه شامل حقوق عالی انسانی ، مثل حق داشتن استقلال ، عزت ، آزادی ، دین و … نیز می شود . از سوی دیگر همین حقوق به لحاظ دارنده ی حق ، به حق شخصی ، حق اجتماعی و ملی ، و حق انسانی یا الهی ، تقسیم می پذیرد .
۱- حق شخصی
دفاع از حق شخصی ، هم در منطق انسانی و هم مکتب الهی اسلام ، نه تنها یک امر مشروع و پذیرفته شده ، بلکه یک امر ممدوح و بعضا تکلیفی واجب است . نه تنها دفاع از حیات طبیعی واجب است ، بلکه دفاع از مال نیز لازم شمرده شده است ، به گونه ای که اگر کسی در مسیر این دفاع کشته شود ، شهید محسوب می گردد ( من قتل دون مظلمته فهو شهید ) . بدیهی است که مشروعیت و ممدوح بودن این دفاع منحصر به آن جا نیست که حق شخصی انسان مدافع مورد تجاوز قرار گیرد ، بلکه اگر حقوق شخصی سایر افراد نیز مورد تهاجم قرار گیرد و کسانی به دفاع از او برخیزند به کاری پسندیده تر از دفاع نخستین دست یازیده اند . بنابراین دفاع مشروع ، به دفاع از «خود» منحصر نمی شود و دفاع از «غیر» را نیز شامل می شود .
۲- حق ملی
آنچه نسبت به حقوق شخصی گفته شد ، بطریق اولی نسبت به حقوق اجتماعی و ملی نیز صادق است . بنابراین هرگاه حیات یک ملت ، سرزمین ، ثروت و استقلال او مورد تجاوز قرار گیرد بوضوح حق دفاع خواهد داشت و دفاع او ، دفاع مشروع به حساب خواهد آمد . اما تجاوز به حقوق یک ملت و دفاع ملی مشروع به موارد فوق محدود نمی گردد . در خصوص جامعه و دولت اسلامی ، که دولتی دینی است ، گاه ممکن است ، علاوه بر موارد مذکور ، بزرگترین حق معنوی و مقدس ترین ارزش آنها – یعنی دین و مقدسات دینی – مورد تهاجم واقع شود . بسیار طبیعی و منطقی خواهد بود که در این صورت جامعه اسلامی حق دفاع از دین و فرهنگ خود را داشته باشد ، هرچند فرضا جامعه بشری از خود بیگانه و از خدا فاصله گرفته ، هجوم به چنین حق ارزشمندی را ، که حیات واقعی و معنوی ا نسان وابسته به آن است ، مجوز دفاع مشروع ندانسته و دفاع مشروع را محدود به دفاع از حیات طبیعی ، مادی و حیوانی انسان و متعلقات آن بداند . آیه ۲۱۷ از سوره ی بقره با هشدار به چنین تهاجمی ، مسلمانان را آماده ی دفاع می کند و می فرماید :
« و لا یزالون یقاتلونکم حتی یردوکم عن دینکم ان استطاعوا »
و مشرکان پیوسته با شما می جنگند تا اگر بتوانند شما را از آیینتان بر گردانند .
وقتی « هدف از آفرینش عالم و آدم و غرض از ارسال رسل و انزال کتب ، جز این نیست که انسانها متدین به دین حق شوند و با عمل کردن به احکام و مقررات الهی ، با خدای متعال ارتباط نزدیکی بیابند ، بنابراین چگونه ممکن است که اسلام به مسلمانان اجازه دهد که در برابر دزدان دین ساکت بنشینند تا آنان این عظیمترین سرمایه و عزیزترین چیز را به سرقت ببرند ؟ از نظرگاه اسلام ، شایسته نیست که مسلمانان برای حفظ اموال و جانهای خود و زنان و فرزندان خود ، تظاهر به دست برداشتن از دین و مذهب خود کنند ( و در باطن همچنان مسلمان و مؤمن بمانند ) ، چرا که هیچ چیزی ارجمندتر و گرانقدرتر از دین حق نیست ، به گونه ای که برای حفظ آن ، به هنگام ضرورت ، از جان نیز باید دست شست . و جان را سپر دین کرد ، نه بالعکس . پس جنگ وجهاد دفاعی اقسام گوناگونی دارد که والاترین و مقدسترین آنها ، آن است که بقصد دفاع از دین حق صورت گیرد .» (۴)همان طور که در دفاع از حقوق شخصی ، دفاع مشروع ، به دفاع از حق «خود» محدود نمی گشت و دفاع از حق «غیر» را نیز شامل می شد ، در حقوق اجتماعی و ملی نیز چنین است و کسانی که به دفاع از ملتهای دیگر بر می خیزند ، به لحاظ انسانی ، از مدافعین ملی هم ارجمندترند . این نوع از دفاع را – که صورتهایی از آن نیز در حقوق بین الملل معاصر ، به عنوان استثنای اصل « عدم مداخله » ، تحت عنوان « مداخلات بشر دوستانه » مشروع دانسته شده – در تقسیم بندی جهاد اسلامی ، تحت عنوان « جهاد ابتدایی آزادیبخش » مطرح ساختیم . با تحلیل فوق روشن شد که مشروعیت این نوع از جهاد نیز ، به دلیل «دفاعی» بودن آن است ، هرچند از آن جهت که دولت اسلامی مستقیما مورد هجوم واقع نشده ، آن را نوعی جهاد ابتدایی دانسته اند .
استاد شهید ، آیت الله مطهری در این زمینه می فرماید : « ممکن است طرف با ما نخواهد بجنگد ولی مرتب یک ظلم فاحش نسبت به یک عده افراد انسانها شده است و ما قدرت داریم آن انسانهای دیگر را که تحت تجاوز قرار گرفته اند نجات بدهیم ؛ اگر نجات ندهیم ، در واقع به ظلم این ظالم نسبت به آن مظلوم کمک کرده ایم . ما در جایی که هستیم کسی به ما تجاوزی نکرده ، ولی یک عده از مردم دیگر – که ممکن است مسلمان باشند و ممکن است مسلمان هم نباشند – اگر مسلمان باشند ، مثل جریان فلسطینی ها که اسرائیلی ها آنها را از خانه هایشان آواره کرده اند ، اموالشان را برده اند ، انواع ظلمها نسبت به آنها مرتکب شده ولی فعلا بما که کاری ندارند ، آیا برای ما جایز است که به کمک این مظلومهای مسلمان بشتابیم ، برای نجات دادن آنها ؟ ، بله ، این هم جایز است ، بلکه واجب است ، این هم یک امر ابتدایی نیست ، این هم به کمک مظلوم شتافتن است برای نجات دادن از دست ظلم ، بالخصوص که آن مظلوم مسلمان باشد » . این نوع از جهاد تا آن جا اهمیت دارد که خداوند متعال ، سست عنصران و عافیت طلبانی را که دست به چنین پیکاری رهایی بخش نمی زنند به شدت مورد نکوهش قرار داده و می فرماید :
« و ما لکم لا تقاتلون فی سبیل الله والمستضعفین من الرجال والنساء والولدان ، الذین یقولون ربنا أخرجنا من هذه القریه الظالم أهلها و اجعل لنا من لدنک ولیا و اجعل لنا من لدنک نصیرا » (۵)
چرا در راه خدا و [در راه] مردان و زنان و کودکانی که [ به دست ستمگران ] تضعیف شده اند ، پیکار نمی کنید ؟ همان افراد [ ستمدیده ای ] که می گویند : پروردگارا ، ما را از این شهر [مکه] که اهلش ستمگرند ، بیرون ببر و از طرف خود برای ما سرپرستی قرار ده ! و از جانب خود یار و یاوری برای ما تعیین فرما .
و در روایتی چنین انسانهایی را از دایره ی مسلمانان واقعی ، خارج کرده و می فرماید : « من سمع رجلا ینادی یا للمسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم »
