احسان و نیکی به پدر و مادرِ از دنیا رفته اهمیّتش از پدر و مادرِ زنده بیشتر است ؛ زیرا آنان دستشان از این عالم کوتاه است و نمی توانند برای خودشان کاری بکنند و بدین جهت آثار
وبرکاتش نیز برای فرزند بیشتر می باشد .
قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله و سلم : لَا تَنْسَوْا مَوْتَاکُمْ فِی قُبُورِهِمْ وَ مَوْتَاکُمْ یَرْجُونَ إِحْسَانَکُمْ وَ مَوْتَاکُمْ مَحْبُوسُونَ یَرْغَبُونَ فِی أَعْمَالِکُمُ الْبِرَّ وَ هُمْ لَا یَقْدِرُونَ أَهْدُوا إِلَى مَوْتَاکُمُ الصَّدَقَهَ وَ الدُّعَاءَ .
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل / ج۲ / ۱۱۴
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند : در گذشتگانتان را فراموش نکنید و بدانید آنان چشم انتظار احسانِ شمایند و در عالمِِ دیگر زندانی هستند و امید به خیرات شما دارند و خودشان توان انجام آن را ندارند و دستشان کوتاه است ، سعی کنید با صدقه و دعا ، برایشان هدیه بفرستید .
( ۲) در موردِ پدر و مادر ، زنده و مرده نداریم . اگر شخصی در زمان حیات والدینِ خود عاقّ والدین بوده می تواند بعد از حیاتشان به آن ها نیکی کند لذا به نظر می رسد راه جبران هم ، باز همین پدر و مادر هستند .
۱ . از آنجا که گاهى در رابطه با حفظ حقوق پدر و مادر، احترام آنها و تواضعى که بر فرزند لازم است، ممکن است لغزشهائى پیش بیاید که انسان آگاهانه، یا ناآگاه، به سوى آن کشیده شود، در آخرِ آیه ی مربوط به والدین ، مىفرماید: « رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما فِی نُفُوسِکُمْ إِنْ تَکُونُوا صالِحِینَ فَإِنَّهُ کانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُوراً؛ پروردگار شما از درون دلهاى شما آگاه است (اگر لغزشى در این زمینه داشتید و جبران کردید شما را عفو مىکند چرا که) هر گاه صالح باشید او توبه کنندگان را مىبخشد / سوره اسراء / ۲۵ ».
۲ . تفسیر
«پروردگار شما به آنچه در دل و جان شما است از شما آگاهتر است» «رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما فِی نُفُوسِکُمْ».
چرا که علم او در همه زمینهها حضورى، ثابت، ازلى، ابدى و خالى از هر گونه اشتباه است، در حالى که علوم شما واجد این صفات نیست.
بنابراین، اگر بدون قصد طغیان و سرکشى در برابر فرمان خدا لغزشى در زمینه احترام و نیکى به پدر و مادر از شما سر زند، و بلافاصله پشیمان شوید و در مقام جبران برآئید مسلّماً مشمول عفو خدا خواهید شد: «اگر شما صالح باشید و توبهکار، خداوند توبهکاران را مىآمرزد» «إِنْ تَکُونُوا صالِحِینَ فَإِنَّهُ کانَ لِلا وَّابِینَ غَفُوراً».
«أَوَّاب» از ماده «أَوْب» (بر وزن قوم) بازگشت توأم با اراده را مىگویند، در حالى که رجوع، هم به بازگشت با اراده گفته مىشود، و هم بى اراده، به همین دلیل، به «توبه»، «اوبه» گفته مىشود، چون حقیقت توبه بازگشت توأم با اراده به سوى خداست.
و از آنجا که «أَوَّاب» صیغه مبالغه است، به کسى گفته مىشود که: هر لحظه از او خطائى سر زند، به سوى پروردگار بازمىگردد.
این احتمال نیز وجود دارد که: ذکر صیغه مبالغه، اشاره به تعدّد عوامل بازگشت و رجوع به خدا باشد، زیرا ایمان به پروردگار از یکسو، توجّه به دادگاه عالم قیامت از سوى دیگر، وجدان بیدار از سوى سوم، و توجّه به عواقب و آثار گناه از سوى چهارم دست به دست هم مىدهند، و انسان را مؤکّداً از مسیر انحرافى به سوى خدا مىبرند.
تفسیر نمونه، ج۱۲، ص: ۹۵
۳ . عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: یَکُونُ الرَّجُلُ عَاقّاً لِوَالِدَیْهِ فِی حَیَاتِهِمَا فَیَصُومُ عَنْهُمَا بَعْدَ مَوْتِهِمَا وَ یُصَلِّی وَ یَقْضِی عَنْهُمَا الدَّیْنَ فَلَا یَزَالُ کَذَلِکَ حَتَّى یُکْتَبَ بَارّاً بِهِمَا .
بحار الأنوار (ط – بیروت) / ج۷۱ / ۸۴ / باب ۲ بر الوالدین و الأولاد
حضرت صادق علیه السلام می فرماید : شخصی در زمانِ زنده بودنِ پدر و مادر عاقِّ آنان بوده ولی پس از مرگشان روزه و نمازِ فوت شده آنان را جبران نموده وبدهی های آنان را می پردازد و مرتّب دنبال پاک نمودنِ آنان است در نتیجه جزء نیکی کنندگان به پدر و مادر نوشته می شود .
۴ . سؤال : شخصی در زمان حیاتِ پدر و مادر عاقّ آنها بوده است آیا بعد از فوت آنها راهی برای راضی کردنِ آنها وجود دارد ؟
جواب : بلی می تواند کاری کند که آنها راضی شوند مثل اینکه برای آنها اعمال خیر انجام دهد ، صدقه دهد برای آنها طلبِ مغفرت کند ، عباداتِ قضا شده آنها را قضا کند اگر بدهی مالی خصوصاً مظالمِ عباد ولو احتمالی به ذمّه آنهاست بپردازد و مانند این کارها .
جامع المسائل ، ج ۲ ، سؤال ۱۰۳۴
( ۳) عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلّم : سَیِّدُ الْأَبْرَارِیَوْمَ الْقِیَامَهِ رَجُلٌ بَرَّ وَالِدَیْهِ بَعْدَ مَوْتِهِمَا.
بحار الأنوار (ط – بیروت) / ج۷۱ / ۸۶ / باب ۲ ، بر الوالدین و الأولاد
حضرت صادق علیه السلام از آباء و اجدادشان علیهم السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم نقل کرده اند که فرمود : سیّد و آقای خوبان در قیامت کسی است که به پدر و مادرش حتّی پس از مرگشان احسان و نیکی نماید .
