وضعیت فعلی حرم
واژه «حرم» در ذهن اکثر زائران، ضریح مقدس را تداعی می‌کند. اما در واقع به فضای مربع شکلی که بقعه مبارکه را در برگرفته و شامل گنبد، سنگ مرقد و ضریح مقدس می‌شود، حرم می‌گویند. حرم از طریق صفه‌هایی به داخل و خارج مرتبط می‌شود.
شکل هندسی حرم مطهر، تقریباً مربع است که مساحت آن بعد از عملیات توسعه به حدود ۱۸۲ هزار متر مربع رسیده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در ادامه عملیات و اقدامات ساختمانی در اماکن، قسمت‌هایی دیگر از حرم مطهر، از جمله پشت سر و پیش رو و پایین پای مبارک نیز توسعه یافت و با انجام عملیات توسعه، نمای آن همانند ضلع بالاسر مبارک، با کاشی معرق تزیین شد.
حرم از دو طرف (جنوب و مشرق) به وسیله درهای طلا به رواق‌ها راه دارد و از دو طرف دیگر، (شمال و مغرب) از طریق دو صفه بزرگ، به دیگر رواق‌ها و مسجد بالاسر مرتبط است.
صفه‌ها
صفه جنوبی
صفه جنوبی در ضلع پیش روی مبارک واقع است و در طلای پیش رو، در معبر این صفه جای دارد. این صفه راه ارتباطی رواق دار الحفاظ و روضه منوره است.
صفه شمالی
این صفه در پشت سر مبارک واقع شده و راه ارتباطی میان حرم و دو رواق دار الفیض و توحیدخانه است.
صفه شرقی
صفه شرقی در ضلع پایین پای مبارک واقع شده و از این طریق، رواق گنبد حاتم خانی به حرم مرتبط می‌شود. بر بلندای قامت این صفه نیز دری زرین نصب شده است.
صفه غربی یا صفه بالاسر حضرت
این صفه در ضلع غربی حرم واقع شده و راهی است بین حرم و مسجد بالاسر.
بقعه و بازسازی آن بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
افزایش جمعیت کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی که توأم با افزایش علاقه‌های مذهبی در مردم بود، موجب شد تعداد زائران مرقد منور ثامن الائمه (علیه السلام) نیز به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کند، به‌طوری که وسعت حرم جواب‌گوی انبوه زوار مشتاق نباشد.
از طرف دیگر، چون قسمت بالاسر مبارک، بتنی بوده و پی سختی داشت و سه طرف دیگر با پی آجری و سست بود، گنبد در مقابل نیروهای جانبی مانند نیروهای حادث از زلزله مقاومت نداشت. از این‌رو بازسازی اطراف حرم ضروری بود. عملیات توسعه پشت سر مبارک، از اول آبان ماه ۱۳۵۸ شروع شد که طی آن به مساحت هجده متر مربع وسعت یافت و نمای آن مانند مسجد بالاسر مبارک، کاشی‌کاری شد.
بار دیگر در سال ۱۳۵۹ عملیات تجدید بنای اساسی و توسعه دو ضلع پیش‌رو و پایین پای مبارک به مساحت ۳۶ متر مربع شروع شد و حرم مطهر در ۲۵ اسفند سال ۱۳۵۹ بازگشایی شد. در این بازسازی، درِ پایین پا تعویض و اندازه آن به مقدار ۷۰/۱ متر افزایش یافت. عرض در چهار لتی فعلی ۷۰/۳ متر است. پیش روی مبارک دارای سه راه ورودی شد و وسعت چشمگیری پیدا کرد. در حال حاضر زائران به آسانی می‌توانند به زیارت بروند و یا هنگام توقف در دار الحفاظ ضریح مطهر را مشاهده کنند.
سنگ مرقد مطهر
تاکنون سه سنگ مرقد بر مزار حضرت رضا (علیه السلام) نصب شده که هر کدام ارزش تاریخی خود را دارند. قدیمی‌ترین آن‌ها، سنگ مرمری با ابعاد ۴۰*۳۰ و قطر ۶ سانتی‌متر است که در اوایل قرن ششم بر مزار امام (علیه السلام) نصب شد. این سنگ از نفایس بسیار ارزشمند موزه آستان قدس رضوی است که از نظر تاریخی و نوع خط آن که کوفی شکسته است، اهمیت فوق العاده‌ای دارد. سه کتیبه در حاشیه سنگ و یک کتیبه در سطح محرابی شکل آن نقش بسته است.
دومین سنگ مرقد امام (علیه السلام)، به‌ظاهر سنگی از جنس مونسار (مرمر سفید آهکی) است که به‌جای سنگ قبلی بر مزار امام (علیه السلام) جای داشته و آگاهی چندانی از چگونگی آن به دست نیامده است.
سومین سنگ مزار حضرت، سنگی مرمر بسیار ممتاز از معدن توران پشت یزد است. این سنگ به رنگ سبز چمنی با ابعاد ۲۰/۲*۱۰/۱ و قطر یک متر و وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم است که همزمان با تعویض و نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ هـ. ق در حرم مطهر، درون ضریح بر مرقد امام (علیه السلام) نصب شد.
سنگ پیشین مضجع شریف امام (علیه السلام) به لحاظ قدمت و آسیب دیدگی، همزمان با تعویض و نصب ضریح جدید با حضور مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه‌ای (مدّ ظله العالی) تعویض و به‌جای آن سنگ جدید با محتوای الهام بخش هنری و آیات الهی بر مضجع نورانی امام (علیه السلام) نصب شد.
بر سطح این سنگ جدید، علاوه بر کلمات مقدس و الهام بخش، تاریخ ولادت و شهادت امام هشتم (علیه السلام) نقش بسته است.
متن کتیبه سطح سنگ جدید مرقد امام رضا (علیه السلام(
متن زیر بر سطح سنگ جدید مرقد امام رضا (علیه السلام) حک شده است:
«هذا هو المرقد الشریف للامام التقی النقی الصدیق الشهید، وارث الانبیاء والمرسلین، ثامن الائمه المعصومین من اهل بیت رسول رب العالمین، حجه الله علی الخلق اجمعین، سیدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین.
ولد بالمدینه فی الحادی عشر من ذی القعده عام ۱۴۸ و استشهد بطوس فی آخر صفر سنه ۲۰۳ من الهجره النبویه و قد جدّد هذا المضجع المطهر عام ۱۴۱۸ هـ. ق»
ترجمه متن کتیبه:
«این مرقد شریف امام پرهیزگار، پاک، راستگو، شهید و وارث پیامبران و فرستادگان پروردگار، هشتمین فرد از امامان معصوم اهل بیت پیامبر خدای جهانیان، حجت خدا بر تمام موجودات عالم، آقا و مولای ما ابوالحسن رضا، علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیه السلام)، که سلام و درود خداوند بر تمام آنان باد.
در روز ۱۱ ذی العقده سال ۱۴۸ هـ. ق در مدینه متولد و در آخر ماه صفر سال ۲۰۳ از هجرت پیامبر، در شهر توس شهید شد و این مرقد مطهر در سال ۱۴۱۸ هـ. ق بازسازی شد.»
و نیز دو بیت زیر از اشعاری که حضرت به قصیده دعبل ملحق فرموده‌اند، بر آن حک شده:
و قبر بطوس یا لها من مصیبه * الحت علی الاحشاء بالزّفرات
الی الحشر حتی یبعث الله قائماً * یفرّجُ عنا الغمّ و الکربات
)قبری در طوس است، چه عجب مصیبتی است، مصیبت آن با ناله‌های دردناک، آتش حسرت را تا روز قیامت در درون می‌افروزد تا اینکه خداوند قائمی را برانگیزد و اندوه و سختی‌ها را از ما برطرف سازد.(
علاوه بر این، آیاتی از کلام الله مجید نیز زینت‌بخش سنگ شده است:
بالای سر مبارک: یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی
پیش روی مبارک: انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل بیت و یطهرکم تطهیراً
پشت سر مبارک: سلام علی آل یاسین انا کذالک نجزی المحسنین انه من عبادنا المؤمنین
پایین پای مبارک: یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم
زیر خط‌های کتیبه نوشته شده است:
سلام علی آل طه و یس * سلام علی آل خیر النبیین
سلام علی روضه حل فیها * امام یباهی به الملک و الدین
صندوق مزار مقدس امام (علیه السلام(
به روایت تاریخ، بر مرقد امام رضا (علیه السلام) علاوه بر سنگ قبر، صندوقی نیز تعبیه شده بود. سابقه اولین صندوق به اوایل قرن ششم باز می‌گردد. عماد الدین ابوجعفر محمد بن علی طوسی، معروف به ابن حمزه، از علمای قرن ششم، که شخصاً شاهد قضیه بوده، می‌گوید: «انوشیروان زردشتی از اهالی اصفهان در پی مشاهده کرامتی از امام، مسلمان شد و در سال ۵۰۰ هـ. ق صندوقی چوبی با روکش نقره بر مرقد امام (علیه السلام) نصب کرد.» (الثاقب فی المناقب، ص (۲۰۵-۲۰۶
صندوق دوم، صندوق چوبی با روکش و میخ‌های طلا، معروف به صندوق عباسی بود که در سال ۱۰۲۲ هـ. ق بر روی مرقد امام نصب شده بود. این صندوق دارای تزیینات هنری و گران‌بهایی بود که پس از گذشت زمان به علت متلاشی شدن ارکان و پایه‌های آن، در سال ۱۳۱۱ هـ. ق از روی مضجع شریف برداشته شد.
صندوق سوم، صندوق سنگی از سنگ مرمر معدن شاندیز به رنگ سبز لیمویی و در چند قطعه بود که در سال ۱۳۱۱ هـ. ق مرحوم حاج حسین حجار باشی زنجانی آن را تهیه کرد و بر روی مرقد منور امام (علیه السلام) نصب کرد. این صندوق سنگی که عنوان سنگ قبر را داشت، تا سال ۱۳۷۹ هـ. ق درون ضریح چهارم جای داشت و در این سال هنگام تعویض ضریح برداشته شد و سنگ قبر جدید به‌جای آن در زیر ضریح پنجم جای گرفت.
