به عقیده جمعیت شناسان وضعیت کشورمان که روزگاری نه‌چندان دور خانواده‌های ۶ نفره و بالاتر بیشترین جامعه آماری را تشکیل می‌دادند به خانواده‌های ۳ نفره تبدیل شده است. علاوه بر بالا رفتن سن ازدواج و در نتیجه کاهش زاد و ولد بسیاری از والدین که ترجیح می‌دهند تنها یک فرزند داشته باشند. در این راستا فرزندآوری خود را هم تا حد ممکن به تاخیر می‌اندازند و حتی عده‌ای نیز ترجیح می‌دهند فرزندی نداشته باشند. فارغ از دغدغه‌ها و عوامل این اتفاق باید گفت که با ادامه روند کاهش زاد و ولد در ایران تبعات بسیاری دیر یا زود یقه کشورمان را خواهد گرفت. باید تاکید کرد که علاوه بر تبعات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی این پدیده به لحاظ روحی و روانی نیز بر روی جامعه تاثیر می‌گذارد. روزگاری که چندان هم برای ما دور نیست خواهد رسید که در آن تنها خویشاوند خود هستیم و داشتن خواهر و برادر به یک خاطره دور بدل شده است. روزگاری که به عنوان افرادی منزوی، غیر اجتماعی، خودخواه و ناتوان در زندگی جمعی هر یک در جزیره تنهایی خویش اقامت خواهیم گزید.
طبق آمارهای سازمان ثبت‌احوال میزان موالید در ۹ ماه نخست سال ۹۶ نسبت به مدت مشابه در سال ۹۵ کاهش ۱.۲ درصدی داشته است و بر اساس پیش بینی ها تا سال ۱۴۲۵ زیر ۰.۶ خواهد بود که بیانگر هشدار جدی نسبت به بحران جمعیت است؛ یعنی زمانی می‌رسد که جمعیت به زیر نرخ جایگزینی می‌رسد.(۱)
در این میان افرادی که به داشتن چند فرزند تمایل دارند به دلایل گوناگون با مشکلات بسیاری مواجه‌اند. برخی زنان ترجیح می‌دهند برای کاهش فاصله‌شان از فضای شغلی و تحصیلی، فرزندانی با فاصله سنی کم به دنیا آورند برخی نیز تا جای ممکن فاصله سنی فرزندان را افزایش می‌دهند تا از حمایت فرزند اول نیز بهره‌مند گردند. اما سوال این است که در شرایطی که مدام بر طبل افزایش فرزندان کوبیده می‌شود فاصله سنی مناسب فرزندان چقدر باید باشد؟
بهبود وضعیت بیولوژیک مادر در اولویت است
مهم‌ترین فاکتوری که برای باروری مجدد در نظر گرفته می‌شود پیش از عوامل اقتصادی و اجتماعی وضعیت فیزیولوژیک مادر است. مادر در هنگام بارداری و زایمان سختی‌های بسیاری را تحمل می‌کند و آهن و کلسیم بسیاری را از دست می‌دهد؛ همچنین تغییرات هورمونی که در بدن وی اتفاق افتاده او را با مشکلات بسیاری مواجه خواهد ساخت. بارداری زودهنگام علاوه بر مادر وضعیت فرزند دوم را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد و ممکن است سلامت، رشد و زندگی او را به دلیل فقر مواد ضروری بدن خطر بیاندازد. علاوه برآن وضعیت فرزند اول نیز به دلیل مشکلات شیردهی و رسیدگی به وی نیز دچار مشکلاتی خواهد شد از این رو بهتر است تا زمانی که مادر انرژی و سلامت خویش را بازنیافته از بارداری مجدد خودداری کند. از این رو متخصصان زنان و زایمان معمولا فاصله بین بارداری اول و دوم را دو تا چهار سال عنوان می‌کنند.
بد و خوب فاصله سنی کم فرزندان
در فاصله سنی زیر دو سال فرزندان بیشترین میزان حسادت به یکدیگر را تجربه می‌کنند و معمولا برای جلب توجه هرچه بیشتر والدین با یکدیگر رقابت دارند. فرزند اول که خیلی زود توجه و محبت والدین را از دست داده معمولا در ابتدا نفرت بیشتری را نسب به فرزند دوم احساس می‌کند و مشاهده می‌شود که برای آسیب رساندن به او دست به هر اقدامی می‌زند. به همین دلیل والدین باید تا می‌توانند از تنها گذاشتن دو کودک با یکدیگر خود داری کنند.
در این شرایط والدین نیز که به دلیل داشتن دو فرزند کوچک مشکلات و مسائل بیشتری را تجربه می‌کنند به ناچار وقت و انرژی بیشتری را صرف کنند. معمولا مادرانی که دو فرزند کوچک دارند به لحاظ جسمانی، از خستگی دائمی و مشکلات خواب رنج می‌برند. با این حال باید اشاره کرد که فرزندان با این فاصله سنی کم در آینده دوستان بهتری برای یکدیگر می‌شوند، و هم بازی‌های خوبی برای یکدیگر به حساب می‌آیند و به ندرت از لحاظ پر کردن اوقات فراغت و فعالیت دچار مشکل می‌شوند. اینها خاطرات مشترک بسیاری با یکدیگر خواهند داشت و تجربیات مشابهی را در دوران رشد و بلوغ تجربه خواهند کرد از این رو مشاوران و همدلان خوبی برای یکدیگر محسوب می‌شوند. اما والدین آنها باید دوران سختی را سپری کنند. با این حال برای والدین شاغل این فاصله سنی می‌تواند به یکباره شدن زحمت فرزندان کوچک منجر شود و مادر می‌تواند پس از مدتی به راحتی به فضالی کار خویش باز گردد.
در اختلاف سنی بیش از دو سال نیز رقابت، حسادت و تنش‌ها ادامه خواهد داشت اما مشکلات میان آن دو به مراتب کمتر است. آنها ترجیح می‌دهند با هم بازی کنند و همه چیز را به اشتراک بگذارند. اعتمادبه‌نفس و مسئولیت‌پذیری بیشتری نسبت به یکدیگر تجربه می‌کنند. برخی صاحب‌نظران معتقدند اگر فاصله سنی بین دو فرزند بیش از ۴-۳ سال باشد، چون حس مالکیت کاملاً در آنها شکل نگرفته، حسادت‌هایشان کمتر خواهد بود. بعد از ۵ سال هم چون اصل مالکیت کامل شده، باز هم حسادت چندان زیاد نخواهد بود ولی اختلاف سنی بین ۳ تا ۵ سال، معمولاً پذیرش فرزند دوم را برای فرزند اول سخت خواهد بود و حسادت بین آنها خود را بیشتر بروز می‌دهد.
معایب و محاسن فاصله سنی زیاد بین فرزندان
با وجود فاصله سنی زیاد، فرزند بزرگتر رفتاری مهربان و با عطوفت و برتری نسبت به فرزند کوچکتر به همراه دارد. معمولا حسادت و رقابت در میان آن ها وجود ندارد و رابطه آنها همیشه به شکل علاقه و توجه نسبت به یکدیگر شکل می‌گیرد. اما معمولا رابطه بین دو فرزند با فاصله سنی زیاد از حالت دوستانه و صمیمی خارج شده و بیشتر شکل مرشد و مرادی و راهنما و رهجو به خود می‌گیرد. در برخی مواقع فرزند بزرگتر در نقش پدر یا مادر فرزند کوچکتر ظاهر می‌شود. در این شرایط ممکن است اعتماد به نفس فرزند کوچکتر به دلیل قرار گرفتن در زیر سایه فرزند بزرگتر کاهش یابد و در خانواده‌هایی که فرزندان کوچکتر سالها پس از بچه اول به دنیا آمده‌اند همواره عصیان‌گری ها و آشوبگری‌هایی توسط وی دیده می‌شود.
در عین حال فرزند بزرگتر به دلیل احساس مسئولیت در برابر خواهر یا برادر کوچک خود زودتر از آنکه باید در دایره مسئولیت و وظایف قرار می‌گیرد که این امر می‌تواند به لحاظ روحی و روانی فشار بیشتری را بر وی تحمیل کند. فرزند کوچک تر همچنان حالت وابستگی خود را به خواهر یا برادر بزرگتر حفظ کند، بنابراین برای فرزند دوم همواره مساله عدم استقلال و توانایی در تصمیمگیری مشکل جدی تری تلقی می‌شود.
باروری مجدد تابع برنامه ریزی و جمع‌بندی والدین است
رفتارهای باروری در هر جامعه متأثر از عوامل متعددی است. عوامل اثر گذار در رفتارهای باروری را می‌توان در دو سطح کلان و خرد بررسی کرد. در سطح کلان یا عوامل زمینه‌ای، به شناخت تأثیر عوامل محیطی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در رفتار باروری پرداخته می‌شود، در حالی که در سطح خرد به آرزوها و گرایشهای فردی و تأثیر عوامل ذهنی – روانی نظیر انگیزه‌پذیری رفتار باروری بررسی می شود. عوامل ذهنی و روانی تحت تأثیر جامعه و فرهنگ پذیری است که خود گرفته شده از ساختارهای فرهنگی – اجتماعی هر جامعه است، زیرا یکی از وجوه اساسی فرهنگ، نظام ارزشهایی است که رفتارها و هنجارهای افراد از جمله رفتارهای خانوادگی را جهت می‌دهد. (۲)
چیزی که مهم است این است که پیش از بارداری مجدد والدین باید نسبت به شرایط اجتماعی و اقتصادی خود به یک جمع بندی برسند. لازم است پدر و مادرها با شناختی که از فرزند اول دارند و در نظر گرفتن حالات و روحیات وی که در آینده نقشی اساسی در زندگی وی خواهد داشت نسبت به بارداری مجدد اقدام کنند تا هیچ یک از فرزندان دچار مشکلات عاطفی و روانی نگردد و آنچه که بینشان باقی خواهد ماند دوستی و خاطرات شیرین از حضور یکدیگر باشد.
پی نوشت:
(۱) درگاه ملی آمار ایران. گزارش جمعیتی ۹۵-۹۶
(۲) مشفق محمود؛ غریب عشقی، سارا (۱۳۹۱). تحلیلی بر رابطه ارزش فرزندان و باروری بین زنان تهرانی. مجله مطالعات راهبردی زنان سال پانزدهم، شماره ۵۸.
