اخلاق در همه ادوار تاریخ جایگاه ویژه ای داشته و مکاتب مختلف الهی و یا بشری از آن بحث کرده اند و درباره ملاک های ارزشگذاری اخلاقی سخن گفته اند.
اما در میان اختلافاتی که درباره ارزش های اخلاقی وجود دارد یک قاعده مورد اتفاق همه مکاتب و ادیان قرار گرفته است و آن هم قاعده زرین است.
«قاعده ی زرین، تنها اصل مورد وفاق تمام نظام های اخلاقی برخی تنها یک قاعده را به عنوان اصل مشترک قبول دارند و آن را قاعده ی زرین یا golden rule می دانند. مفاد این قاعده آن است که با دیگران آن طور رفتار کن که خوش داری با تو این گونه رفتار کنند. البته قاعده زرین، تنها اصلی است که همه مکاتب آن را پذیرفته‌اند.»[۱]
قاعده زرین ناظر به وجه مثبت و فعال است و در مقابل آن قاعده سلبی و منفعل “سیمین” یا “نقره ای” قرار دارد. مفاد قاعده نقره این است که « هر آنچه بر خود نمی پسندی برای دیگران نیز نپسند.»
این قاعده هم به جهت اتفاقی بودنش و هم به دلیل اینکه فطری و وجدانی است بسیار مهم و ارزشمند است.
برای اجرائی شدن این قاعده لازم است انسان ها قوه خیال خود را پرورش دهند تا بتوانند خود را جای انسان های دیگر بگذارند و در تصمیم گیری ها گاهی انسان های دیگر را بر خود مقدم کند.
قاعده زرین در قرآن
چند آیه از قرآن کریم به این موضوع اختصاص دارد و با مضمون این قاعده مرتبط است. یکی از آیات چنین است: «عفو داشته باشید و گذشت نمایید: آیا دوست نمی دارید که مورد عفو خداوند متعال قرار گیرید؟ و خداوند آن عفو کننده رحمت گستر است.«[۲]
امیرالمومنین طلایه دار عمل به مفاد قاعده علی(علیه السلام) در نامه ای خطاب به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام در هنگام بازگشت از جنگ صفین، این اصل وجدانی را با تاکید تمام، این چنین توصیه می نمایند: «پسرم! خویشتن را معیار و مقیاس قضاوت بین خود و دیگران قرار بده؛ پس آنچه را برای خود دوست می‌داری برای دیگران دوست بدار و آنچه را که برای خود نمی پسندی برای دیگران نیز مپسند. ستم مکن؛ همان گونه که دوست نداری به تو ستم شود. نیکی کن؛ همان طور که دوست داری نسبت به تو نیکی کنند. برای خویشتن چیزی را زشت بدان که همان را برای دیگری قبیح می شماری؛ به همان چیزی برای مردم راضی باش که برای خود می‌پسندی.»[۳]
مصادیق قاعده در جهان امروز
برای دولتمردان
اگر مسئولین و سردمداران این قاعده را سر لوحه کار خود قرار دهند و آن را به صورت تابلوئی بزرگ سر در ادارات و نهاد های مختلف قرار دهند شاید وجدان خاموش بعضی را روشن کند و آن ها بدون اعمال نظارت خارجی به انجام وظائف با کیفیت مطلوب مشغول شوند.
در اجتماع
مسائل فقهی و حقوقی در بسیاری از مواضع اجتماعی دارای خلأ و کمبود هستند و اخلاق تنها راهکار مطمئن برای جبران ضعف های جامعه است. به طور ویژه قاعده زرین اگر مورد توجه آحاد افراد جامعه قرار بگیرد می تواند جامعه را به تعالی برساند.
شاید با اجرای مفاد این قاعده کسی دیگر همسایه اش را اذیت نکند چرا که دوست ندارد خودش مورد آزار قرار بگیرد و یا هیچ کس حاضر به تهمت زدن به دیگری نشود و یا هیچ کاسبی کم فروشی نکند و یا معلمی در آموزش کم نگذارد و بسیاری از معضلات اجتماعی دیگر حل شود.
همچنین از آن جا که ما دوست داریم مورد محبت و بخشش و نیکی قرار بگیریم طبق این قاعده ما می توانیم خود را ملزم به کمک کردن و نیکی کردن به دیگران کنیم.
وجدان لازمه اجرای قاعده
اجرا شدن این قاعده در اجتماع متوقف بر بیدار شدن وجدان انسان ها می باشد. مادامی که وجدان پاک انسانی دست خوش غبار ایام قرار بگیرد، دیگر در نگاه انسان وجدان از دست داده، مقدم کردن انسان های دیگر اهمیتی نخواهد داشت.
کلام آخر
متولیان فرهنگ باید به مسائل اخلاقی توجه کنند چراکه اخلاق است که جامعه را تعالی می بخشد و در این میان خوب است به قواعدی توجه شود که بیشتر مورد اتفاق باشند و قاعده زرین همه این ویژگی ها را دارد.
پی نوشت ها:
[۱] سخنرانی اخلاق متجددانه ،۱۳۹۳
[۲] سوره نور آیه ۲۲
[۳] نهج البلاغه، نامه۳۱
