توبه خاص و اخص

خداى تعالى درباره توبه مى فرماید :
توبوا الى الله جمیعا ایها المومنون لعلکم تفلحون(۱)
توبه به معناى برگشت از گناه است . قبل از هر چیز باید دانست که گناه چیست تا بتوان از آن بازگشت نمود روشن و واضح است که کارهاى انسان بر پنج نوع است .
۱- کارى که حتما باید انجام داد و ترک آن جایز نیست . (واجب)
۲- کارى که نباید انجام داد و انجام آن جایز نیست . (حرام)
۳- کارى که انجام آن از انجام ندادن آن بهتر است . (مستحب)
۴- کارى انجام ندادن آن از انجام آن بهتر است . (مکروه)
۵- کارى که انجام دادن آن و ندادن آن یکسان است . (حلال)
گناه عبارت از کارى است که از نوع دوم یعنى حرام مى باشد و توبه از آن بر همه عاقلان واجب است و منظور از گناه در اینجا تمامى گناهان فکرى و زبانى و عملى است که با اختیار و اراده هر انسان عاقلى صورت مى گیرد.
و اما ترک مستحب که از نوع سوم ، و انجام مکروه که از نوع چهارم است ترک اولى نامیده مى شود، و براى معصومین ترک اولى ناپسند است و بایستى از آن توبه کنند و براى اهل سیر و سلوک که به غیر از خداوند مقصدى ندارند توجه به غیر خدا گناه محسوب مى شود و باید از آن توبه کنند. پس توبه بر سه نوع است :
۱- توبه عام که مربوط به همه بندگان است (که بایستى از ترک واجبات و انجام محرمات توبه کنند).
۲- توبه خاص که مربوط به معصومان است (که بایستى از ترک اولى توبه کنند).
۳- توبه اخص که مربوط به اهل سیر و سلوک است (که بایستى از توجه به غیر خدا توبه کنند).
و اما توبه گنهکاران از نوع اول است و توبه حضرت آدم علیه السلام و سایر انبیاء از نوع دوم و توبه پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم که مى فرماید :
و انه لیغان على قلبى و انى لاستغفر الله فى الیوم سبعین مره(۲) از نوع سوم است .
توبه عام
و اما توبه عام متوقف بر دو شرط است .
۱- آگاهى نسبت به تمامى کارها که کدام کار موجب رسیدن به کمال ، و کدام کار موجب نقص است .
البته کمال بر حسب اشخاص گوناگون است . براى برخى از افراد نجات از عذاب ، و براى عده اى رسیدن به ثواب و براى گروهى رضا و تقرب به پروردگار است .
نقص نیز مانند کمال گوناگون است براى برخى عملى که موجب استحقاق کیفر است و براى عده اى عملى که موجب محرومیت از ثواب است و براى گروهى عملى که موجب غضب آفریدگار یعنى لعنت است نقص محسوب مى گردد.
۲- آگاهى نسبت به فائده کمال ، یعنى رضاى خداوند، و ضرر نقص ، یعنى غضب الهى .
هر عاقلى که این دو شرط، یعنى این دو آگاهى را دارا باشد گناه نمى کند و اگر احیانا مرتکب شده باشد توبه مى نماید.
پس اهل سیر و سلوک در هر مرحله اى که از کمال قرار بگریند؛ بایستى به مرحله بالاتر توجه کنند، و توقف در آن را براى خود جایز ندانند و با توبه و استغفار و ترک اصرار و پشیمانى از غفلتهاى گذشته و تضرع به درگاه الهى خود را پاک گردانند.
کیفیت حصول توبه
توبه به سه صورت تحقق مى یابد :
۱- توبه نسبت به گذشته .
۲- توبه نسبت به حال حاضر.
۳- توبه نسبت به زمان گذشته و آینده .
توبه نسبت به زمان گذشته
اما توبه نسبت به کار گذشته بر دو قسم است .
۱- پشیمانى و تاسف فراوان بر گناهى که در گذشته از انسان صادر شده است که درباره آن رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم گفته اند :
الندم توبه(۳)
۲- جبران گناهانى که در گذشته واقع شده اند که این نیز بر سه نوع است .
اول : آنچه که انسان انجام داده و نسبت به ساحت قدس پروردگار نافرمانى محسوب گردیده است . (حق الله)
دوم : آنچه که انسان نسبت به خود انجام داده و خود را در معرض غضب الهى درآورده است . (حق النفس)
سوم : آنچه که انسان نسبت به دیگران انجام داده و به وسیله گفتار یا کردار خود موجب ضرر و زیان براى آنان گردیده است . (حق الناس)
و اما راه جبران گناهانى که در مورد دیگران انجام داده است اگر زبانى بوده بایستى از آنها عذرخواهى کند و یا جبران نماید یا به هر صورت رضایت آنها را به دست آورد. و اگر عملى بوده بایستى حق آنها را به خودشان در صورتى که زنده اند به خودشان و در صورتى که از دنیا رفته اند به وارثان آنها برگرداند و یا رضایت آنان را به دست آورد و کیفرى را که معین شده تحمل بنماید.
توبه
و اگر کسى را کشته باشد باید رضایت اولیا او را فراهم کند، چرا که تحصیل رضایت مقتول محال است ، و اگر این شرایط و سایر شرایط توبه را تحصیل کند امیدوار باشد که خداوند در آخرت او را مورد رحمت واسعه خویش قرار دهد.
و اما جبران گناهانى که در حق خود انجام داده آن است که کیفر دنیوى یا دینى را که مقرر شده است تحمل نماید. (مثل حدود و کفارات).
و اما راه جبران گناهانى که در حق خداوند انجام داده آن است که تضرع و زارى و انابه به درگاهى الهى نموده و عبادت و ریاضت داشته باشد، البته به شرطى که حق الناس و حق النفس را ادا کرده و جبران نموده باشد.
توبه نسبت به زمان حال
توبه نسبت به زمان حال بر دو صورت است که بایست توبه کننده انجام بدهد.
۱- گناهى را که در حال حاضر مرتکب مى گردد، به قصد قربت ترک کند.
۲- از تعدى و ستم به دیگران خوددارى کرده و خسارات مظلومان و ستمدیدگان را جبران بنماید.
نقص نیز مانند کمال گوناگون است براى برخى عملى که موجب استحقاق کیفر است و براى عده اى عملى که موجب محرومیت از ثواب است و براى گروهى عملى که موجب غضب آفریدگار یعنى لعنت است نقص محسوب مى گردد.توبه نسبت به آینده
توبه نسبت به زمان آینده نیز به دو صورت تحقق مى یابد.
۱- تصمیم قطعى بر عدم تکرار گناه در آینده که حتى اگر او را بکشند یا به آتش بسوزانند، نه از روى اختیار و نه اجبار، دیگر راضى به ارتکاب آن گناه نگردد.
۲- تصمیم بر آن که در آینده ثابت قدم در این راه باشد، حتى براى اینکه مبادا مرتکب گناه گردد نذرى نموده و یا کفاره اى قرار دهد که اگر بار دیگر مرتکب آن گناه شد مجبور به تحمل و پرداخت آن گردد و تا وقتى که عزم را جزم نکرده و یا احتمال برگشت به آن گناه در اندیشه او وجود داشته باشد ثبات قدم حاصل نمى شود و باید به قصد قربت این کارها را انجام دهد تا مصداق کلام رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم گردد :
التائب من الذنب کمن لا ذنب له(۴)
اینها که گفتیم همه در رابطه با توبه عام است که خداوند درباره آن فرمود است :
یا ایها الذین آمنوا توبوا الى الله توبه نصوحا عسى ربکم ان یکفر عنکم سیئاتکم(۵)
انما التوبه على الله للذین یعملون السوء بجهاله ثم یتوبون من قریب فاولئک یتوب الله علیهم(۶)توبه خاص و اخص
توبه خاص توبه از ترک اولى است و شرایط آن نیز نظیر همین شرائط توبه عام است . و لذا در این مورد خداوند مى فرماید :
لقد تاب الله على النبى و المهاجرین و الانصار الذین اتبعوه فى ساعه العسره(۷)
و اما توبه اخص نسبت به دو چیز حاصل مى شود :
۱- توبه از توجه و التفات به غیر مطلوب یعنى عالى ترین مرحله کمال که در این مورد گفته اند :
الیمین و الشمال مضلتان(۸)
۲- توبه از برگشت و یا توقف در مرحله اى که عبور از آن براى اهل سیر و سلوک واجب ، و توقف در آن براى آنان گناه محسوب مى شود. یعنى نباید به یک مرحله از کمال اکتفا کرده و به همان مرتبه به چشم رضایت بنگرند که این کار نسبت به آنان گناه محسوب مى شود که گفته اند :
حسنات الابرار سیئات المقربین
پس اهل سیر و سلوک در هر مرحله اى که از کمال قرار بگریند؛ بایستى به مرحله بالاتر توجه کنند، و توقف در آن را براى خود جایز ندانند و با توبه و استغفار و ترک اصرار و پشیمانى از غفلتهاى گذشته و تضرع به درگاه الهى خود را پاک گردانند.
فان من تاب و اخلص لله فالله له ان الله یحب التوابین ویحب المتطهرین(۹)
آسانترین راه براى سیر و سلوک و تهذیب نفس
۱. سوره نور: آیه ۳۱. اى مؤ منان همگى به سوى خداوند توبه کنید تا شاید رستگار شوید.
۲. بحارالانوار، ج ۶۳، ص ۱۸۳. به درستى که بر قلب من زنگارى مى نشیند و من هر روز هفتاد مرتبه استغفار مى کنم .
۳. بحارالانوار، ج ۸، ص ۳۴، باب ۲۱، روایت ۵. پشیمانى توبه است .
۴. بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۱، روایت ۱۶. کسى که از گناه توبه کند، مانند کسى است که اصلا گناه نداشته است .
۵. سوره تحریم : آیه ۸. اى مومنان ، توبه کنید به سوى خداوند توبه اى نصیحت کننده ، چه بسا خداوند گناهان شما را بپوشاند.
۶. سوره نساء: آیه ۱۷. توبه بر خداوند است براى کسانى که از روى نادانى گناه مى کنند و به زودى توبه مى کنند پس خداوند بر آنها توبه مى کند.
۷. سوره توبه : آیه ۱۱۷. به تحقیق خداوند بر پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم و مهاجر و انصار که از او در دوران سختى پیروى کردند توبه کرد.
۸. بحارالانوار، ج ۳۵، ص ۳۶۶، باب ۱۶، روایت ۶. البته بحار از نهج البلاغه نقل مى کند و در هر دو ماخذ مضله به صورت مفرد آمده ، و شاید مرحوم خواجه به عنوان یک نکته ذکر کرده اند نه به عنوان روایت . و معنى آن چنین است : راست و چپ هر دو گمراهى هستند.
۹. این عبارت عربى ، تلفیقى از گفته هاى معصومین و قرآن است ، نه اینکه آیه و یا روایتى مستقل باشد.