جلوه های نوزده گانه امر به معروف و نهى از منکر در قرآن کریم (۳)

۱۱) مژده (بشارت) به آمرین و ناهین
در آیه ۱۱۲ از سوره توبه ضمن برشمردن صفات و ویژگى هاى مومنین به آمر و ناهى بودن آنان نیز اشاره شده و براى مجموعه این صفات به آنان بشارت داده شده است.
۱۲) شیطان و امر به معروف و نهى از منکر
تبعیت از خطوات (گام هاى) شیطان منجر به دخالت او در زندگى انسان مى شود. این دخالت بدان جا مى انجامد که شیطان پیروان خود را به فحشا و منکر امر مى کند و این در حالى است که اگر فضل الهى شامل حال بندگانش نمى شد، هیچ یک از بندگان، قادر به پاک نگه داشتن خود از گناه (منکر) نبودند. یا ایهاالذین امنوا لاتتبعوا خطوات الشیطان فانه یامر باالفحشا و المنکر لوفضل الله علیکم و رحمته ما زکى منکم من احدا ابدا و لکن الله یزکى من یشا، والله سمیع علیم (نور، ۲۱).
«اى کسانى که ایمان آورده اید، پاى از پى گام هاى شیطان منهید و هر کس پاى بر جاى گام هاى شیطان نهد (بداند که) او را به زشت کارى و ناپسندى وامى دارد و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود، هرگز هیچ کس از شما پاک نمى شد. ولى این خداست که هر کس را بخواهد پاک مى گرداند و خدا(ست که) شنواى داناست». جالب توجه است که در این آیه نیز مخاطب مومنین هستند (درباره مخاطبین قرآن در بخش مربوطه توضیحاتى داده ایم) و جالب است که توانایى شیطان در انحراف انسان ها به اندازه اى است که اگر فضل و عنایت خداوند نسبت به بندگان نبود حتى یک تن از مومنین نمى توانست پاک بماند. 
۱۳) نمونه ها و مصادیق
مى توان صفحات زیادى را به ذکر مصادیق امر و نهى در قرآن کریم اختصاص داد و بسیارى از آن ها را و بلکه همه اش را برشمرد، لیکن این کار به تطویل مى انجامد. لذا، تنها به ذکر برخى از مصادیق که در سوره لقمان بدان ها اشاره شده است مى پردازیم. ذکر این نمونه ها در ضمن مى تواند ما را با گفتار شخصى که خداوند به او حکمت عطا کرده است آشنا کند. جالب توجه است که حکمت عطا شده به لقمان با شکر خدا، که در مقابل کفر قرار گرفته است، برابر دانسته شده و غیرشاکر (کفور) ظلم کننده به نفس خویش خوانده شده است. در فرازى دیگر «حکیم» را در مقام وعظ و نصیحت به فرزندش مشاهده مى کنیم: و اذ قال لقمان لا بنه و هو یعظه یا بنى لا تشرک بالله ان الشرک لظلم عظیم (لقمان، ۱۳). «و یاد کن هنگامى را که لقمان به پسر خویش – در حالى که وى را اندرز مى داد – گفت: اى پسرک من به خداوند شرک میاور که به راستى شرک ستم بزرگى است.»
این اولین وعظ لقمان حکیم است که در آن به اساسى ترین نهى (نهى خاص) پرداخته شده است. در دومین فراز، فرزند خود را به عدالت خداوند و این که تمامى اعمال او نظارت کننده اى دارد توجه مى دهد: یا بنى انها ان تک مثقال حبه من خردل فتکن فى صخره او فى السموات او فى الارض یات بها الله ان الله لطیف خبیر (لقمان، ۱۶) اى پسرک من اگر (عمل تو) هموزن دانه خردلى در تخته سنگى یا در آسمان ها یا در زمین باشد خدا آن را مى آورد که خدا بس دقیق و آگاه است.»
در هفدهمین آیه همین سوره، پسر لقمان به اقامه صلوه و امر به معروف و نهى از منکر سفارش شده و به او تاکید شده است که در این راه باید صبور و مقاوم بود، زیرا صبر و پایدارى «من عزم الامور» است: «اى پسرک من نماز را برپاى دار و به کار پسندیده وادار و از کار ناپسند بازدار و بر آسیبى که بر تو وارد آمده است شکیبا باش. این (حاکى) از عزم (و اراده تو در) امور است». در ادامه آیات (۱۸-۱۹) لقمان حکیم، پسرش را از نخوت با مردم، خودپسندى و لاف زنى نهى کرده و به بدون تکبر راه رفتن (مشى کردن) و آرام سخن گفتن امر کرده است.
درباره صالحات و سیئات
کلیه اعمال معروف – که البته شامل گفتار معروف هم مى شود – را مى توان تحت عنوان کلى «صالحات» آورد. این نکته بسیار حایز اهمیت است، چرا که در گفتمان قرآنى هیچ بنده مومن، مسلم، موقن و مخلصى را نمى توان یافت که از عمل صالح به دور باشد و یا به نوعى با آن ارتباط نداشته باشد. این نکته از نظر پروفسور ایزوتسو چنان داراى اهمیت است که آن را مرادف ایمان دانسته است: «یک رابطه بسیار قوى عمل صالح و ایمان را از لحاظ وابستگى معنایى به هم مى پیوندد و به صورت یک واحد تقریبا جدایى ناپذیر بیرون مى آورد، همچنان که سایه از جسم تبعیت مى کند و هر کجا که جسم باشد سایه آن هم هست، هر کجا ایمان هست عمل صالح (صالحات) نیز هست…». شایان ذکر است که واژه «سیئات» عملا در تضاد با واژه «صالحات» قرار دارد. این نکته با رجوع به قرآن به خوبى قابل اثبات است. 
۱۴) تبعات اجتماعىآیاتى که در پى مى آیند متضمن این نکته اند که عدم توجه افراد به این آموزه منجر به اضمحلال و نابودى جامعه اى خواهد شد که در آن زیست مى کنند. در این آیات به ضرورت رواج و گسترش امر به معروف و نهى از منکر پى مى بریم و نیز روشن مى گردد که فراموش کردن منهیات منجر به فسق مى گردد و نتیجه چنین فسقى، ظلم خواهد بود (ظلم به نفس و ظلم در معناى عام آن) و پیامد تمامى اینها نزول تکوینى عذاب است. در این میان این آمرین و ناهین هستند که نجات مى یابند.
فلما نسوا ما ذکورا به انجینا الذین ینهون عن السوء و اخذنا الذین ظلموا بعذاب بئس بما کانوا یفسقون (اعراف، ۱۶۵). «پس هنگامى که آن چه را بدان تذکر داده شد بودند از یاد بردند، کسانى را که از (کار) بد باز مى داشتند نجات دادیم و کسانى را که ستم کردند به سزاى آن که نافرمانى مى کردند به عذابى شدید گرفتار کردیم.» در ادامه همین آیه (۱۶۶) به مسخ کسانى که از منهیات سرپیچى کرده بودند اشاره شده است: «فلما عتوا عن ما نهوا عنه قلنا لهم کونوا قرده خاسئین. «وچون از آن چه نهى شده بودند سرپیچى کردند، به آنان گفتیم: بوزینگانى رانده شده باشید».
در آیه بعدى نیز ضمن آن که بر ضرورت وجود «خردمندانى» که مى باید وظیفه امر به معروف و نهى از منکر در جامعه را به عهده بگیرند تاکید شده است، سخن از عدم نابودى شهرهایى است که مردم آن به «اصلاحگرى» مى پردازند. – فلولا کان من القرون من قبلکم اولوا بقیه ینهون عن الفساد فى الارض الا قلیلا ممن انجینا منهم واتبع الذین ظلموا ما اترفوا فیه و کانو مجرمین ‎/ و ما کان ربک لیهلک القرى بظلم و اهلها مصلحون (هود، ۱۱۶-۱۱۷). «پس چرا از نسل هاى پیش از شما خردمندانى نبودند که (مردم را) از فساد در زمین بازدارند؟ جز اندکى از کسانى که از میان آنان نجاتشان دادیم و کسانى که ستم کردند و به دنبال ناز و نعمتى که در آن بود رفتند. و آنان بزهکار (مجرم) بودند ‎/ و پروردگار تو (هرگز) بر آن نبوده است که شهرهایى را که مردمش اصلاحگرند، به ستم هلاک کند.»
در آیات فوق سخن از شهرها و اقوامى است که در اثر فسق و ظلم و غیره نابود شده اند. در قرآن کریم نمونه هایى از این اقوام ذکر شده است. قوم نوح و لوط از جمله این اقوامند. در سوره عنکبوت آیه ۲۹ گفت وگوى لوط با قومش جالب توجه است. ائنکم لتوتون الرجال و تقطعون السبیل و تاتون فى نادیکم المنکر فما کان جواب قومه الا ان قالوا ائتنا بعذاب الله ان کنت من الصادقین. «آیا شما با مردها درمى آمیزید و راه (توالد و تناسل) را قطع مى کنید و در محافل انس خود پلیدکارى مى کنید؟ و(لى) پاسخ قومش جز این نبود که گفتند: اگر راست مى گویى عذاب خدا را براى ما بیاور.»