بىشک، پوشش زن در برابر مردان نامحرم، یکى از ضروریات دین اسلام است که درباره جنبه اسلامى آن نمىتوان تردیدى به خود راه داد. در قرآن کریم و روایات وارده از پیامبر اکرم (صلىاللهعلیهوآله)و ائمه معصومین (علیهمالسلام) و نیز در کلمات فقها، به وجوب و کیفیت آن تصریح شده است.
حجاب در ادیان گذشته نیز وجود داشته است، ولى این حکم در دین اسلام بسیار مترقىتر است، زیرا در این دین، از افراط و تفریطهایى که در مورد پوشش زنان در ادیان و اقوام گذشته وجود داشته، اجتناب شده و براى حجاب، حدى متناسب با غرایز انسانى در نظر گرفته شده است. حجاب اسلامى به معناى حبس زن در خانه و دورى از شرکت در مسائل اجتماعى نیست، بلکه بدین معناست که زن در معاشرت خود با مردان بیگانه عفت و حیا پیشه کند، موى سر و اندام خویش را بپوشاند و از جلوهگرى و خودنمایى بپرهیزد.
مرحوم شهید مطهرى در این باره مىفرماید: «اسلام مىگوید: نه حبس نه اختلاط، بلکه حریم. سنت جارى مسلمین از زمان رسول خدا همین بوده است که زنان از شرکت در مجالس و مجامع منع نمىشدند، ولى همواره اصل «حریم» رعایت شده است. در مساجد و مجامع، حتى در کوچه و معبر، زن با مرد مختلط نبوده است.»۱
در قرآن کریم در مورد حجاب و قانونمندى روابط زن و مرد، دو دسته آیه وجود دارد. دسته اول آیاتى که در مورد وجوب حجاب و پوشش ظاهرى و حد و کیفیت آن نازل شده است؛ و دسته دوم آیاتى که نوع رابطه بین مرد و زن نامحرم را بیان مىکند و آنان را از کارهایى که عفت و پاکدامنىشان را تهدید مىکند، برحذر مىدارد، که در ذیل مىآید.
کیفیت پوشش در قرآن
قرآن در دو آیه، کیفیت پوشش زن در حضور نامحرم را بیان مىکند:
الف) سوره نور، آیه ۳۱ : «وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ…؛ و به زنان با ایمان بگو چشمهاى خود را (از نگاههاى هوس آلود) فرو گیرند و عفّت خویش را حفظ کنند و زینت خود را، جز آن مقدار که نمایان است آشکار ننمایند و (اطراف) روسرىها و مقنعههاى خود را بر سینه خود افکنند (تاگردن و سینه با آن پوشانده شود)، و زینت خود را آشکار نسازند مگر براى شوهرانشان یا پدرانشان، یا پدرشوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان همکیششان، یا بردگانشان، یا افراد سفیه که تمایلى به زن ندارند، یا کودکانى که از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نیستند. و هنگام راه رفتن پاهاى خود را بر زمین نزنند تا زینت پنهانىشان دانسته نشود (و صداى خلخالى که بر پا دارند به گوش نرسد).و همگى به سوى خدا باز گردید اى موءمنان، تا رستگار شوید».
شهید مطهرى۲ در باره مفاد این آیه و آیه قبل آن مىفرماید: دو آیه ۳۰ و۳۱ نور مربوط به وظایف زن و مرد در معاشرت با یکدیگر است که شامل چهار قسمت است:
۱- هر مسلمان، چه مرد وچه زن، باید از چشمچرانى و نظربازى اجتناب کند.
۲- مسلمان،خواه مرد یا زن، باید پاکدامن باشد و عورت خود را از دیگران بپوشاند.
۳- زنان باید پوشش داشته باشند و آرایش و زیور خود را بر دیگران آشکار نسازند و در صدد تحریک و جلب توجه مردان برنیایند.
۴- دو استثنا براى پوشش زن ذکر شده که یکى با جمله «وَلا یُبْدِینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها» بیان شده است و نسبت به عموم مردان است و دیگرى با جمله « وَلایُبْدِینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ…» ذکر شده و نداشتن پوشش را براى زن نسبت به عده خاصى تجویز مىکند.
همچنین از جمله «وَ لا یَضْرِبْنَ بِاَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ؛ هنگام راه رفتن پاهاى خود را بر زمین نزنند تا زینت پنهانىشان دانسته شود» فهمیده مىشود: پاىکوبى، نمودى کامل از ظاهر کردن باطن سکس زن است و به انواع حرکات تحریکى که باعث جلب توجه مردان نامحرم مىشود، اشاره دارد.۳
ب) آیه ۵۹ سوره احزاب: « یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُوءْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلابِیبِهِنَّ؛ اى پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان موءمن بگو جلبابهاى (= روسرىهاى بلند) خود را بر خویش فرو افکنند، این کار براى اینکه (به پاکدامنى) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ (و اگر تاکنون خطا وکوتاهى از آنان سر زده، توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده و رحیم است».
شهید مطهرى در توضیح کلمه «جَلباب» بعد از این که به اقوال مفسرین اشاره مىکند، مىفرماید: «چنانچه ملاحظه مىفرمایید معنى جلباب از نظر مفسران چندان روشن نیست. آن چه صحیحتر به نظر مىرسد این است که در اصل لغت، کلمه جلباب شامل هر جامه وسیع مىشده است، ولى غالباً در مورد روسرىهایى که از چارقد بزرگتر و از ردا کوچکتر بوده است به کار مىرفته است. ضمناً معلوم مىشود دو نوع روسرى براى زنان معمول بوده است: یک نوع، روسرىهاى کوچک که آنها را «خِمار» یا مقنعه مىنامیدهاند و معمولاً در داخل خانه از آنها استفاده مىکردهاند. نوع دیگر، روسرىهاى بزرگ که مخصوص خارج منزل بوده است. این معنا با روایاتى که در آنها لفظ جلباب ذکر شده است نیز سازگار است».۴
قانونمندى روابط زن و مرد در قرآن
دسته دوم به آیاتى اشاره مىکند که درباره کیفیت ارتباط با نامحرم است. در این آیات، موءمنان خصوصاً زنان را از رفتارهایى که سبب جلب توجه و تحریک نامحرم مىشود، باز مىدارد و حیا و عفت در مقابل نامحرم را مورد ستایش قرار مىدهد:
سخن گفتن با نامحرم در احزاب، آیه ۳۲ آمده: «یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِى فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً؛ اى همسران پیامبر، شما همانند هیچ یک از زنان معمولى نیستید اگر تقوا پیشه کنید، پس به گونهاى هوسانگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع نکنند، و به شایستگى سخن بگویید».
این آیه گرچه خطاب به همسران پیامبر است، ولى اختصاص به آنها ندارد و شامل همه زنان مسلمان مىشود. طبق این آیه زنان نباید در گفتگو با نامحرم از سخنانى که مفهوم یا آهنگ آن وسوسهآمیز و تحریککننده باشد استفاده کنند؛ چه بسا در بین آنها افرادى باشند که به سبب ضعف ایمان و آلودگى به هوسهاى شیطانى، تحریک شوند و خیال گناه در سر خود بپرورانند. بنابراین براى حفظ عفت و پاکدامنى افراد جامعه، بر زنان لازم است در گفتگو با نامحرم دقت لازم را داشته باشند.
خود آرایى و تبرج احزاب / ۳۳ : «وَقَرْنَ فِى بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّهِ الأُولَى ؛ و (اى زنان پیامبر) در خانههاى خود بمانید و همچون دوران جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید». در این آیه نیز به زنان دستورات دیگرى براى برخورد با نامحرم مىدهد. در ابتدا از زنان مىخواهد تا جایى که امکان دارد از خانه خارج نشوند و خود را کمتر در معرض دید نامحرم قرار دهند؛ زیرا با این کار جلوى بسیارى از مفسدههاى اخلاقى گرفته مىشود و زمینه انحراف و ناهنجارى در جامعه از بین مى رود. چنانچه در آیه ۵۳ همین سوره به این مطلب اشاره کرده است. دستور دیگرى که این آیه براى زنان دارد این است که از تبرج و جلوهگرى و جلب توجه نامحرم بپرهیزند. کلمه تبرج از برج گرفته شده و به معناى آن است که فرد، خود را مانند برج در معرض دید و تماشاى دیگران قرار دهد. در واقع این قسمت آیه به ما مىفهماند اگر زنان نمىتوانند در خانه بمانند و بیرون آمدن از منزل برایشان ضرورى است، به گونهاى خارج شوند که سبب جلب توجه نامحرم نشوند. پس طبق این آیه، جواز حضور زن در اجتماع مشروط بر این است که اولاً حضورش ضرورت داشته باشد و ثانیاً نحوه حضور او اعم از نوع پوشش، راه رفتن، نگاه کردن و در یک کلمه تمام حرکات و سکناتش به نوعى باشد که در قالب تبرج و جلوهگرى نبوده و بلکه همراه با حیا و عفت باشد.
در سوره قصص آیات ۲۳و ۲۵، در جریان دختران شعیب و حضرت موسى به همین شیوه رفتارى اشاره کرده و آن را مىستاید.
نگاه به نامحرم در سوره نور آیه ۳۰ و ۳۱ : «قُل لِّلْمُوءْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ … وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ؛ به مردان با ایمان بگو چشمهاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گیرند، و به زنان با ایمان بگو چشمهاى خود را (از نگاه هوسآلود) فرو گیرند». در این دو آیه نیز به رفتار دیگرى که حاکى از عفت و حیاست اشاره مىکند و آن پرهیز از نگاه هوس آلود به نامحرم است. زیرا نگاه به نامحرم اگر از روى لذت باشد، سبب انحراف اخلاقى مىشود و آدمى را از جاده عفاف دور مىسازد.
داشتن مکان اختصاصى
احزاب آیه ۵۳ : «وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ ذَلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَقُلُوبِهِنَّ؛ و هنگامى که چیزى از وسایل زندگى را (به عنوان عاریت) از آنان (زنان پیامبر) مىخواهید، از پشت پرده بخواهید؛ این کار براى پاکى دلهاى شما و آنها بهتر است». در این آیه نیز به شیوه دیگرى براى حفظ عفت و حیا اشاره مىکند و به مردان دستور مىدهد هنگام صحبت کردن با زنان پیامبر و به طور کلى، زنانى که با آنها محرم نیستند، سعى کنند رو در روى آنها قرار نگیرند، بلکه از پشت پرده صحبت کنند. این آیه بر لزوم داشتن مکان اختصاصى براى زنان و عدم جواز ورود آقایان به آنها تأکید مىکند
