در روزهایی که آلودگی هوا در شهرهای بزرگ کشور و تهران افزایش می‌یابد، برخی از شهروندان از ماسکهای کاغذی استفاده می‌کنند. این ماسکها هیچ تاثیری در جلوگیری از استنشاق گازهای آلاینده ندارند و کاملا بی فایده هستند.
قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا، میتواند اثرات مخربی روی سیستم تنفسی، قلب و مغز داشته باشد. شاید اولین اقدام و واکنشی که مردم در مواجهه با آلودگی هوا نشان می‌دهند، خرید ماسک برای جلوگیری از ورود ذرات معلق دود و آلودگی به سیستم تنفسی باشد؛ اما آیا هر ماسکی میتواند جلوی ورود آلودگی‌ها را بگیرد؟
پزشکان معتقدند نداشتن اطلاعات کافی مردم درباره معیارهای استفاده از ماسکهای استاندارد، ممکن است خطر بیشتری به دنبال داشته باشد. از این رو، دانستن نکاتی درباره خرید ماسک مناسب و استاندارد میتواند بسیار مؤثر باشد.
بر اساس گفته‌های کارشناسان سلامت استفاده از ماسکهای پنبه‌ای ساده یا ماسک‌هایی که تمام صورت را نمی‌پوشانند یا حداقل منافذ ورود هوای ناسالم به دستگاه تنفسی را نمی‌گیرند نه تنها مفید نیستند بلکه به دلیل ایجاد تصور ایمنی در فرد، میتواند مضر هم باشد چون با این تصور اشتباه، فرد با خیالی آسوده‌تر در محیط بیرون به سر می‌برد.
مهم‌ترین اصلی که درباره خرید ماسک باید مدنظر داشت، قرار گرفتن آن روی صورت است.
فیلتری که در ماسکهای فیلتردار مورد استفاده قرار می‌گیرد تنها قطعه‌ای است که داخل بافت پنبه‌ای ماسک جای می‌گیرد و به اندازه کافی هوا به داخل ماسک رد و بدل می‌شود. مواد به کار رفته در این ماسک میتواند کوچک‌ترین ذرات آلودگی را فیلتر کند.
ماسکهای پنبه‌ای یا ماسکهای جراحی برای جلوگیری از ورود آلودگی به سیستم تنفسی مناسب نیستند. در روزهایی که هوا آلوده است تنها کاری که از پس این ماسکها بر می‌آید، جلوگیری از ورود مواد معلق بزرگ هوا به دستگاه تنفسی است، اما از ورود ذرات معلق کوچک جلوگیری نمی‌کنند.
ذرات کوچک به‌راحتی می‌توانند وارد سیستم دستگاه تنفسی افراد شوند و مشکلات متعددی را به‌وجود آورند.
در واقع، برای ماسک‌هایی که به فروش می‌رسند معمولا نوعی تأییدیه وجود دارد. این تاییدیه برحسب اندازه‌گیری مقدار ماده خاصی است که قرار است فیلتر کند. به عنوان مثال، درجه N95 به این معناست که ماسک حدود ۹۵ درصد ذرات معلق در هوا را فیلتر می‌کند.
استفاده از ماسک فیلتردار ۹۵ N میتواند نقش موثری در تضمین سلامت شما داشته باشد.
اما فراموش نکنید که این ماسکها هم نیاز به تعویض دارند، به‌عنوان مثال اگر فردی هستید که روزانه ساعات زیادی را در هوای آزاد سپری می‌کنید، بهتر است ماسک خود را به‌طور روزانه تعویض کنید و از ماسک جدید استفاده کنید، اما اگر خانم خانه‌داری هستید و بیشترین ساعتی که در بیرون از منزل سپری می‌کنید حدود یک ساعت است، می‌توانید هر دو روز یک‌بار ماسک فیلتردار خود را تعویض کنید.
تهویه مناسب ماسک از دیگر نکاتی است که باید رعایت شود. به ویژه افرادی که در فضاهای باز فعالیت بدنی می‌کنند، به این ماسکها نیاز دارند و به راحتی می‌توانند نفس بکشند. برخی ماسکها در حالت آزاد از صورت قرار می‌گیرند و فضای تنفسی راحتی را برای فرد فراهم می‌کنند.
در کنار این معیارها، ظاهر ماسک نیز نکته قابل توجهی به شمار می‌رود؛ به طوری که اگر ماسک، چهره فرد را نازیبا کند، تمایل استفاده از ماسک در او کاهش می‌یابد.
سولماز احدی، کارشناس شرکت کنترل کیفیت هوا در این باره می گوید: کارایی ماسکهای تنفسی به نوع آلودگی هوا، نوع ماسک و نحوه استفاده از آن بستگی دارد. ماسکها دارای ضریب حفاظتی هستند که توان ماسک را در کاهش آلودگی به درصد بیان می‌کند. به‌عنوان‌مثال ماسک با ضریب حفاظتی ۱۰ (با فرض قرارگیری مناسب بر روی صورت) قادر به کاهش ۱۰ درصدی آلاینده‌ها است.
ماسکهای کاغذی ساده تأثیری بر کاهش آلودگی استنشاقی نداشته و استفاده از آن‌هابه‌منظور کاهش آلودگی هوا کاملاً بی‌فایده است. با این‌حال برخی از ماسکهای ارزان‌قیمت نوع HEPA به‌ویژه نوع N۹۵ در کاهش ذرات معلق ریز مؤثر است.
ماسکهای N۹۵ قابلیت فیلتر گازهای آلاینده را ندارند و ترکیب این فیلترها با بخش زغال فعال میتواند باعث قابلیت کاهش آلاینده های گازی در این ماسک ها شود. ماسک های دارای زغال فعال گران‌تر بوده و باید به کارایی و نوع گاز موجود در هوا در انتخاب آنها توجه کرد.
مطالعات محدودی بر روی اثربخشی استفاده از ماسکهای تنفسی جهت کاهش مواجهه با آلودگی هوا انجام شده است. در دو مورد از مطالعات انجام‌شده در کشور چین، میزان فشارخون دو گروه از افراد سالم و دارای مشکل قلبی در زمان پیاده‌روی در مرکز شهر پکن در حالت استفاده و عدم استفاده از ماسک N۹۵ بررسی شد.
فشارخون در افراد سالم گروه، در زمان استفاده از ماسک پایین‌تر از زمان عدم استفاده قرار داشت. همچنین جریان خون و اکسیژن‌رسانی به قلب در گروه دارای بیماری قلبی نیز در زمان استفاده از ماسک مناسب‌تر بود.
در مطالعه دیگر انجام‌شده در شهر شانگهای نیز نتایج مشابهی مشاهده شد. این مطالعات نشان می‌دهد استفاده از ماسک تنفسی مناسب ذرات معلق میتواند اثرات کوتاه‌مدت آلودگی هوای شهری را بر قلب و عروق خونی کاهش دهد.
هر چند نتایج این یافته ها باید با دقت تفسیر شود، زیرا شرکت‌کنندگان در این آزمایش از اینکه هوای فیلتر شده تنفس می‌کنند، آگاه بوده و این آگاهی خود بیشتر از اثر کاهش آلودگی هوا میتواند نتایجی را ایجاد کند.
مطالعات مربوط به اثر ماسکهای تنفسی بر کاهش تأثیرات آلودگی هوا بر ریه و نیز کاهش عوارض طولانی‌مدت آلودگی هوا هنوز انجام‌نشده است. لذا به‌منظور اطمینان بیشتراز نتایج تحقیقات انجام‌شده، مطالعه تأثیر ماسک بر ریه و جلوگیری از آگاهی آزمایش‌شوندگان از تنفس هوای فیلتر شده مورد نیاز است.
احساس ناراحتی و سختی تنفس از اصلی ترین محدودیت های استفاده از ماسک های تنفسی است. همچنین کارایی این ماسک ها به نحوه استفاده و فیکس شدن کامل آن بر روی صورت بستگی دارد.»
