پرسش. اگر پدر یا مادری، فرزندشان را وادار به کاری کنند که از نظر شرعی مشکل داشته باشد، وظیفه چیست؟
پاسخ: ولایت پدر و مادر در راستای اطاعت خداوند متعال، معنا پیدا میکند. به عبارت دیگر چون خداوند توصیه کرده است که از پدر و مادر اطاعت کنید در طول اطاعت حکم الهی، مطیع دستورات پدر و مادر نیز هستیم. البته این نکته علاوه بر بیان شرعی مذکور، جنبه عاطفی و اخلاقی نیز میتواند داشته باشد. اما در باب جعل ولایت برای پدر یا مادر، حکم اسلام نافذ است.
بنابراین در دستوراتی که والدین بر خلاف حکم الهی میدهند، نباید از آنها اطاعت کرد؛ گرچه اطاعت نکردن از آنها به معنای جواز بدرفتاری فرزند با پدر و مادرش نیست؛ برای نمونه اگر پدر به پسرش که حج واجب بر گردن دارد، بگوید که چون دلش برای او تنگ میشود پس حج نرود پسر باید با ادب و صمیمیت و مهربانی با پدر رفتار کرده، با او سخن بگوید تا پدر را قانع کند اما در هر صورت گوش دادن به این دستور پدر جایز نیست چون بر خلاف حکم الهی است.
خلاصه آنکه لزوم رفتار مناسب و همراه با رأفت اسلامی با پدر و مادر، با اطاعت نکردن از امر آنها در دستوراتی که بر خلاف شرع است، در تعارض نیست.
اطاعت از پدر و مادر در طول اطاعت از خداست و در عین اطاعت نکردن از این دستورات، احترام به پدر و مادر ضروری و سفارش شده، است. (وسائل الشیعه، ج ۱۶، ص ۱۵۵.) در ضمن مکتوب امام رضا علیه السلام برای مأمون که در آن احکام اسلام را نوشته، چنین آمده است:
وَ بِرُّ الوالِدَیْنِ واجِبٌ وَإنْ کانَا مُشْرِکَیْنِ وَلا طاعَهَ لَهُما فی مَعْصِیَهِ الْخالِقِ. (برای بحث مبسوط در این مورد ر.ک. شهید دستغیب رحمه الله ، گناهان کبیره، ج ۱، باب عقوق والدین.)
و نیکی به والدین واجب است هر چند مشرک باشند و اطاعت از آنها در معصیت نباید کرد.
ذکر داستانی در این باب خالی از فایده نیست: زکریا بن ابراهیم فردی نصرانی بود که مسلمان شد. امام صادق علیهالسلام به او سفارش فرمود: مادرت را ملاحظه کن و به او احسان نما و… . وی پس از برگشت به وطن، با مادرش بسیار مهربان شد حتی لقمه در دهانش میگذاشت و او را پاکیزه نگه میداشت. مادر گفت: ای فرزند! قبلاً که نصرانی بود اینطور با من رفتار نمیکردی چه شده که اکنون اینگونه مراقب من هستی؟ زکریا جریان را گفت و مادر تحت تأثیر این سفارش پیامبرگونه، مسلمان شد. (الکافی، ج ۲، ص ۱۶۰ ـ ۱۶۱.) این جوان به توصیه قرآنی عمل کرده است که فرمود: «اگر پدر و مادر بکوشند تا چیزی را که در مورد آن علم نداری با من شریک کنی، اطاعتشان مکن و در این دنیا به نیکی همدم آنها باش. (لقمان ۳۱، آیه ۱۵.)
