زکات از دیدگاه فقهای اسلام
نظر علامه حلى رضوان الله علیه در تشریع زکات :
نظر آیه الله على الا طلاق ، یوسف بن على بن مطهر حلى ، معروف به علامه حلى در مورد زکات و اهمیت آن چنین است و ایشان در شرایط وجوب زکات فرموده اند:
واجب است زکات مال بر هر کس که بالغ و عاقل و آزاد و مالک مال در حد نصاب باشد و بتواند در مال خویش تصرف کند.(۱)
هدف از بیان نظریات و اقوال مراجع و علماى بزرگ شیعه اینست که این شخصیتها، زکات اسلام را تاءیید کرده و بى هیچ چون و چرایى آن را پذیرفته و نظریات فقهى خویش را درباره آن اعلام و اظهار فرموده اند.
در جاى دیگر از کتابش ، حضرت علامه در مورد مالى که در تصرف مالکش نیست ، فرموده اند:
مالى که در تصرف صاحب آن نیست ، چنانکه از او غصب شده و یا اموالش را به گرو داده ، یا مالش از او دور است ، و در دسترس او نیست . در این صورت زکات به صاحب چنین مالى واجب نیست گرچه سالها بر او بگذارد و چون باز بدست آید، زکات یکسال مستحب است و کسى که مالش را قرض داده تا از مقروض پس نگرفته ، زکات بر قرض دهنده نیست . جهت بررسى بیشتر به کتابهاى فقهى مراجعه فرمائید.(۲)
شیخ طبرسى و تاءکید بر تاءدیه زکات
شیخ طبرسى در ذیل آیه شریفه و اتو الزکوه از بیان پیامبر اسلام
صلى الله علیه و آله مى فرماید:
اءى اءعطوا ما فرض الله فى اموالکم على ما بینه الرسول صلى الله علیه و آله .
آتوا الزکاه ، یعنى زکات بدهید، آنچه را که خداوند واجب کرده است که پیامبر صلى الله علیه و آله ، فرمود.
و اینست حکم جمیع آنچه که در قرآن به طور اجمال بیان شده است ، چرا که بیان مفصل آیات موکول به پیامبر خدا صلى الله علیه و آله شده است و شاهد این مدعى قول خداى تعالى است که فرمود:
… و ما اتیکم الرسول فخذوه و مانهیکم عنه فانتهوا .(۳)
آنچه پیامبر صلى الله علیه و آله به شما داد پس بگیرید و قبول کنید و آنچه را که بر شما نهى کرد، باز ایستید.
بدین ترتیب خداوند بندگانش را امر فرمود به زکات به طریق اجمال و تفصیلش را پیامبر بیان فرمود (۴) و در تفسیر امام علیه السلام در حاصل آنچه از آتوا الزکوه من اموالکم اذا وجبت ، و من ابدانکم اذا الزمت و من معونتکم اذا التمست (۵)
حضرت امام علیه السلام بیان فرمود: مراد اینکه زکات بدهید از اموال خویش هرگاه واجب شد و از بدنتان (زکات فطره ) هرگاه لازم شد، و از معونه شما هرگاه زیاد آمد.
اینست معناى آیه شریفه زکات مال ، و زکات بدن .
زکات با تمامى ابواب فقهى و شرایطش در کتابهاى فقهى و کتاب شریف تبصره المتعلمین با ترجمه به فارسى توسط حضرت آیه الله شعرانى رحمت الله علیه آمده . طالبین مى توانند به کتب فقهى مراجعه نمایند.
زکات از دیدگاه ملا محسن فیض (قدس سره )
فیض کاشانى در فلسفه زکوه و اسرار تشریع آن مى فرماید:
سر وجوب زکات ، فقط انفاق و کمک به تهیدستان نیست بلکه براى آزمایش بنده است که تا بخوبى از بوته آزمایش در آید. زکات دهنده خود را بدینوسیله از لوث بخل که از مهلکات اغنیاء است ، پاک مى سازد.
رسولخدا صلى الله علیه و آله مى فرماید: سه چیز از مهلکات است ، بخل ، هواپرستى و نخوت .
قال الله تعالى : … و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون (۶)
کسانیکه دست از بخل بر مى دارند رستگارند.
در صورتیکه ممکن است صفت بخل از انسان زایل شود که به بذل و بخشش مال و ثروت خود عادت کند و نفس خویش را مقهور سازد و بتواند به صفات سخاوت و کرامت نفس ، انفاق مال کند، و عشق و علاقه ثروت را که مایه هلاکت او است از ساحت دل خود پاک سازد و به هر اندازه که مى تواند در بذل آن اقدام نماید، و به همان مقدار که دلش پاکیزه مى شود و خرسند و مسرور مى گردد. با اینکه اموال خود را در راه خدا به تهیدستان انفاق نماید، مضایقه نکند.
انفاق مال موجب شکر نعمت است زیرا حق تعالى سزاوار است شکر نعمتهاى بنده را که به بندگان مستضعف اعطاء نموده و منت نهاده پذیرا باشد و از او تقدیر نماید، بنابراین کسیکه عبادات بدنى انجام مى دهد چنانست که شکر نعمت بدنى را بجا مى آورد و شخصى که عبادات مالیه را انجام مى دهد مانند آن است که شکر نعمت مال را کرده باشد و چقدر پست فطرت است کسیکه فقیر و بیچاره اى را ببیند و به او احسانى ننماید تا بدینوسیله شکر نعمت الهى را به جاى آورد و سپاسگذارى نکند که خداوند او را مانند آن فقیر نیازمند و تهیدست نساخته است .(۷)
امیر المؤ منین علیه السلام فرمود: هرگاه به سائلى احسانى کردید دست خود را نزدیک دهان برده و ببوسید زیرا پیش از آنکه صدقه شما بدست سائل برسد، به خدا مى رسد و خداى تعالى گیرنده صدقات است .
رسولخدا صلى الله علیه و آله فرمود: صدقه مؤ من پیش از آنکه به خداى تعالى برسد به دست بینوا نمى رسد، یعنى اول خداوند او را مى پذیرد، پس از آن به فقیر مى رسد. شرطش اینست که صدقه و یا زکات بقصد قربت و براى رضاى خدا داده شود. سپس حضرت این آیه را تلاوت کرد:
الم یعلموا ان الله هو یقبل التوبه عن عباده و یاءخذ الصدقات و ان الله هو التواب الرحیم (۸)
آیا ندانستید که خداى متعال توبه بندگانش را مى پذیرد و صدقات آنها را قبول مى کند و تنها او توبه پذیر و مهربانست .(۹)
چرا زمین برکات خود را چنانکه باید بما نمى دهد؟!!
گفتارى است درباره اسرار زکات ، که چرا برکات زمین آنچنانکه باید به ما نمى رساند. و خداوند متعال از ما بندگانش در مقابل فرائض و احکام اسلامى چه مى خواهد؟!! آنجا که مى فرماید: اقیموا الصلوه و آتو الزکوه .
نماز بخوانید و زکات بدهید .
رسولخدا صلى الله علیه و آله فرمود:
چون مردم از دادن زکات خوددارى کنند، زمین هم از برکاتش امتناع مى کند.
امام صادق علیه السلام مى فرماید:خداى متعال هیچ امر واجبى را مانند زکات بر امت پیغمبر صلى الله علیه و آله فرض و واجب نگردانیده ؟!! در این فریضه است که عموم مردم هلاک مى شوند!! کسیکه یک جزء از زکات واجب مال خود را تعمدا و اختیارا اداء نکند مؤ من و مسلمان نیست و از تاءسف عدم پرداخت زکوه فرداى قیامت مى گوید:
رب ارجعونى لعلى اعمل صالحا فیما ترکت .
پروردگارا با دیگر مرا به دنیا برگردان تا (فریضه زکات ) را تاءدیه کنم .
خداى متعال زکات را برایى آن قرار داده تا ثروتمندان را آزمایش کند و هزینه زندگى بیچارگان را تاءمین نماید و اگر همه مردم زکات مالشان را مى پرداختند، هیچ مسلمانى فقیر و نیازمند نمى شد و به همان اندازه اى زکوه که خداوند براى او واجب کرده قناعت مى کرد ، این فقر و احتیاج و گرسنگى که در میان مردم پیدا شده بر اثر بخل و گناهان ثروتمندان است و خدا بر خود لازم دانست بر کسانیکه حق الله ، زکوه را، منع مى کنند، رحمت خود را بر آنان منع نماید.
سوگند به کسیکه خلق را آفرید و سفره روزى خود را به سوى آنان گشود، هیچ مالى در دریا و صحراى عالم ضایع و یا مفقود نمى شود، مگر مالى که زکات آن داده نشده و هیچ صیدى اسیر دام نمى گردد جز آنکه آنروز از تسبیح خدا غفلت کرده است .
محبوبترین مردم به پیشگاه خدا کسى است که سخاوتمندتر باشد. و سخاوتمندترین آنها کسى است که زکات مالش را ادا کند. و فریضه زکات که به مالش تعلق گرفته به مستحقان از مؤ منین بپردازد.(۱۰)
محقق حلى مانع الزکات را مرتد مى داند!!
نجم الدین ابى القاسم جعفر بن الحسن المحقق الحلى قدس سره در مورد زکات و وجوب و اهمیت آن در کتاب المعتبر چنین مى گوید:
این بزرگوار در وجوب زکات و عقوبت کسى که زکات ندهد یا انکار وجوب آن نماید، مى فرماید:
و وجوبها معلوم بالکتاب و السنه و الاجماع فمن منعها جاهلا عرف و الزم و ان کان عالما مستحلا فهو مرتد ولو کان لا مستحلا. اخذت منه من غیر زیاده و به قال اءبو حنیفه و الشافعى و مالک .(۱۱)
۱) تبصره المتعلمین (علامه حلى ) ص ۱۰۳ و ۱۰۴.
2) همان منبع
3) سوره حشر آیه ۷.
4) مجمع البیان ج ۱ ص ۹۷ به نقل از بحار الانوار ج ۹۳ ص ۹
5) تفسیر امام علیه السلام ص ۱۱۲ به تقل از بحار ج ۹۳ ۹.
6) سوره حشر آیه ۹
7) کتاب حقایق در اخلاق و سیر و سلوک (فیض کاشانى ) ص ۵۰۷ و ۵۰۸.
8) حقایق در اخلاق و سیر و سلوک (فیض کاشانى ) ص ۵۱۱ و ۵۱۲.
9) حقایق در اخلاق و سیر و سلوک (فیض کاشانى ) ص ۵۱۱ و ۵۱۲.
10) حقایق در اخلاق و سیر و سلوک (فیض کاشانى ) ص ۵۰۱ و ۵۰۲.
11) المعتبر (محقق حلى ) ج ۲ ص ۴۸۵.
