رزماری

رزماری، برگ و سرشاخه های گلدار خشک شدۀ گیاه Rosmarinus officinalis از خانوادۀ نعناعیان (Lamiaceae) است که حداقل دارای ۱ درصد (حجم/وزن) روغن فرار میباشد (۱و۲).نامهای گیاه:
لاتین: Rosmarinus officinalis
فارسی: رزماری، رومارن
عربی: اکلیل الجبل، حصالبان، حصالبان اکسیر
انگلیسی: Rosemary, Common Rosemary, Moorwort, Herb of memory
آلمانی: Echter Rosmarin, Anthoskraut, krankrautblatter, kranzenkrautblatter
فرانسه: Romarin, Rose marine, Herbe aux couronnes, Feuilles de Rosmarin
ریخت شناسی: گیاه معطر بوتهای و پایا، با شاخههای بالارونده، که ارتفاع آن به ۲ متر میرسد. برگها باریک با انتهائی بدون نوک و سوزنی شکل (نازک)، گلها به رنگ سبز تیره و به ندرت صورتی یا سفیدرنگ میباشد (۶و۵).
اندام داروئی: برگ و سرشاخه های گلدار گیاه، اندام داروئی رزماری را تشکیل میدهد (۱و۲).زمان جمع آوری: برگ و سرشاخه های گلدار گیاه رزماری هنگام شروع باز شدن گلها و در فصول بهار و تابستان جمع آوری میگردد (۷).دامنۀ انتشار: پرورش گیاه رزماری در بیشتر نواحی ایران معمول میباشد (۱). پرورشدهندگان عمدۀ گیاه رزماری را در دنیا کشورهای شمال آفریقا خصوصاً مراکش و تونس و کشورهای جنوب اروپا خصوصاً اسپانیا، فرانسه، ایتالیا، یوگسلاوی و آمریکا تشکیل میدهند.مواد متشکله: مادۀ متشکلۀ اصلی برگ و سرشاخههای گیاه رزماری را روغن فرار تشکیل میدهد فارماکوپۀ گیاهی بریتانیا میزان روغن فرار رزماری را ۱% حجم در وزن ذکر کرده است، ولی میزان روغن فرار این گیاه در نقاط مختلف دنیا بین ۵/۰ تا ۵/۲ درصد گزارش شده است (۲و۸).
عمده ترین ترکیبات موجود در روغن فرار گیاه را ۱و۸ ـ سینئول (۱,۸ – cineol)، بورنئول (Borneol)، کامفر (Campher)، بورنیل استات (Bornyl acetate)، آلفاپینن (α – pinene) و –B پینن تشکیل میدهند که بسته به شرایط جغرافیائی محل کشت گیاه، میزان و درصد هریک از این مواد متغیر میباشد (۲و۸).
سایر ترکیبات طبیعی موجود در برگ و سرشاخه های گلدار رزماری شامل این دسته ها میشود:
فلاونوئیدها مانند جنکوانین (Genkwanin) و لوتئولین (Luteolin)، اسیدهای فنلی مانند اسید رزمارینیک (Rosmarinic acid)، دیترپنها، تریترپنها، تاننها، مواد تلخ، رزین، ساپونین، پروتئین، چربی، کربوهیدرات، فیبر، برخی املاح و ویتامینها.موارد استعمال: از رزماری به صورت خوراکی در درمان اضطراب، سردرد، میگرن، فشار خون، نفخ و بی اشتهائی و به صورت موضعی بعنوان مسکن موضعی در درمان دردهای عضلانی و بیماریهای روماتیسمی استفاده میشود. همچنین بعلت عطر و طعم مناسب در صنایع آرایشی ـ بهداشتی مورد استفاده قرار میگیرد (۲و۹). روغن رزماری یک روغن محرک است و از نظر رایحه و اثر، گرم و نافذ میباشد. اثر محرک رزماری روی سیستم اعصاب مرکزی بسیار برجسته است. مصرف رزماری چون موجب سهولت ترشح و دفع صفرا میشود از این جهت از آن در بیماریهای یرقان و نارسائی اعمال کبد استفاده بعمل میآورند. مصرف رومارن در موارد ضعف عمومی، خستگی مفرط و بی حالی بیمار در دوران نقاهت مفید تشخیص داده شده است.
عوارض جانبی: مصرف داروئی موضعی گیاه و یا کاربرد فرآوردههای آرایشی ـ بهداشتی حاوی رزماری در برخی از افراد حساس، گهگاه ایجاد قرمزی پوست، درماتیت، حساسیت پوستی و حساسیت به نور ایجاد میکند (۱۱و۱۰).موارد احتیاط: رزماری در دوران بارداری، شیردهی و در بیماران صرعی و فشار خون بالا بهتر است بکار نرود (۲و۱۱). روغن رزماری دارای ۲۰ـ۱۰ درصد کافور میباشد که اگر به مقدار زیاد مصرف شود میتواند موجب تشنجات صرع مانند شود.موارد استعمال در پزشکی گذشته: در طب گذشته از رزماری به صورت خوراکی بعنوان مدر و ضدنفخ و به صورت موضعی بعنوان ضد التهاب و ضد درد استفاده میکردهاند (۱).
طی صدها سال از رزماری در مراقبت از پوست و مو استفاده شده و یکی از اجزاء ادکلن real و جزء اصلی آب تقطیری تهیه شده از الکل رقیق و گلهای رزماری است که نوعی مخلوط قابض گیاهی در حامل سرکۀ سیب میباشد و به پاکسازی، تقویت و سم زدائی پوست بویژه پوستهای چرب و مستعد آکنه کمک نموده و به داشتن اثرات فوق العاده در ایجاد جوانی مشهور است. رزماری برای آبکشی موهای تیره و مالشدادن پوست سر مورد استفاده قرار میگیرد که برای تأمین سلامت موها و جلوگیری از ریزش بیش از حد آنها بویژه متعاقب بیماریها واقعاً ارزشمند است. رزماری به برگرداندن رنگ به موهای خاکستری و حتی درمان طاسی مشهور است.
آثار فارماکولوژیکی: آثار ضد میکروبی گیاه و روغن فرار رزماری و تعدادی از مواد مؤثره این گیاه علیه میکروبهای زیر تأیید گردیده است (۱۱).
استافیلوکوکوس اورئوس، استافیلوکوکوس آلبوس، ویبریوکلرا، اشرشیاکلی، لاکتوباسیلوس برویس، پسودوموناس فلورسنس، رودوتورولا گلوتینیس، کورینه باکتریا.
آثار آنتی اکسیدانی فراکسیونهای مختلفی از گیاه رزماری نیز در شرایط برونتنی و درونتنی بررسی و تأیید شده است. در برخی از این موارد، آثار فوق با آثار آنتی اکسیدانهای شناخته شدهای نظیر (Botylated Hydroxyanisole) BHA و (Botylated Hydroxytoluene) BHT برابری مینماید (۱۲و۱۵).
روغن فرار رزماری اثر مشخصی بر روی عضلۀ صاف ایلئوم خوکچه هندی دارد که این اثر مربوط به بورنئول موجود در روغن فرار بوده که در شرایط آزمایشگاهی بعنوان یک آنتاگونیست استیلکولین عمل مینماید. همچنین در مطالعۀ دیگری اثر شلکنندگی روغن فرار رزماری بر روی اسفنکتر اودی (oddis sphincter) خوکچۀ هندی که قبلاً با مورفین منقبض شده بخوبی مشهود بوده است (۱۳و۱۱). آثار ضد التهاب، ضد کمپلمانی، آنتیاکسیدانی و آنتیگونادوتروپیک اسید رزمارینیک که یکی از مواد متشکلۀ اصلی گیاه رزماری میباشد نیز به اثبات رسیده است (۱۱و۴).
بر اثر مصرف خوراکی و یا استنشاق روغن فرار گیاه رزماری در موش، تحریک فعالیت لکوموتور دیده شده است که این اثر را به ۱و۸ ـ سینئول مربوط میدانند. اثر مهارکنندگی عصارۀ گیاه رزماری علیه فعالیت آنزیم اورهآز و اثر فلاونوئید دیوسمین موجود در رزماری در کاهش شکنندگی مویرگی از سایر خصوصیات مهم فارماکولوژیک گیاه محسوب میشوند (۱۱).مــراجع:
1. زرگری ع. گیاهان داروئی. تهران، انتشارات دانشگاه، ۱۳۶۹ (ج ۴): ۶ ـ ۷۱.
3. زاهدی.ا. واژهنامۀ گیاهی. تهران: انتشارات دانشگاه ۱۳۷۳ : ۱۵۸.
4ـ مظفریان و.ا. فرهنگ نامهای گیاهان ایران. تهران: نشر فرهنگ معاصر، ۱۳۷۵ : ۱۵۸.
گیاه آن خوراکی است و روغن آن مالیده می شود