زندگی اتوکشیده آدم‌های حسابی
محمدحسین شیخ‌شعاعی
اتوکشیده بودن کنایه از منظم و مرتب بودن است و زندگی ما بیش از لباس‌های ما به اتو کشیدن نیاز دارد. زندگی اتوکشیده آدم‌های حسابی، شرح خصوصیاتی است که یک آدم درست‌وحسابی برای خودش دست‌وپا کرده است. شاید شما بخواهید موارد دیگری را هم اضافه کنید یا برخی از این موارد را خیلی قبول نداشته باشید و این خیلی عالی است! چون نشان می‌دهد شما با این آدم‌های حسابی، غریبه نیستید و به‌احتمال‌زیاد خودتان یکی از آن‌هایید. در هرحال امیدوارم مرور این زندگی اتوکشیده، برای شما خالی از لطف نباشد.
- حواس من جمع است! (نظم فکری)
زندگی شما از فکر شما آغاز می‌شود، پس به همان اندازه که دارای نظم فکری هستید، می‌توانید به کارهای خود نظم بدهید. آدم‌های اتوکشیده قبل از آن‌که بخواهند به زندگی ظاهری خود نظم بدهند، اتاق خود را منظم کنند یا کارهایشان را بر اساس برنامه مشخصی نظم بدهند، به فکر خود سامان می‌دهند.
برای آن‌که ذهن منظمی داشته باشید بیش از هر چیز به تمرکز نیاز دارید؛ باید بتوانید در هرلحظه از زندگی‌تان ذهن خود را فقط بر موضوع مشخصی متمرکز کنید و از پراکندگی در فکر کردن جلوگیری کنید. این کار به تمرین نیاز دارد و هیچ‌وقت برای شروع این تمرین دیر نیست. اگر احساس می‌کنید ذهن آشفته‌ای دارید، از همین الان تمرین را شروع کنید؛ وقتی به کاری مشغول می‌شوید با خود عهد ببندید که در آن مدت، فقط به همین موضوع می‌اندیشم و بس. افراد متدین که سعی می‌کنند در هنگام عبادت، حضور قلب داشته باشند، در همان حال که وظیفه شرعی‌شان را انجام می‌دهند و از گفت‌وگوی با خداوند، لذت می‌برند، ذهنشان را از شلوغی‌ها رها می‌کنند و با تمرکز بر ذکر حق، آن را اتو می‌کشند.
- هر کاری را در وقت و جای خودش انجام می‌دهم! (نظم رفتاری)
نظم در رفتار به‌اندازه نظم فکری مهم است. بعد از آن‌که ذهن شما سامان گرفت، باید کارهایتان را نظم دهید. باید برنامه بریزید تا تکلیفتان را در هرلحظه از زندگی مشخص کنید و معلوم کنید که در هر ساعتی، مهم‌ترین کاری که باید انجام دهید، چیست. توصیه‌هایی که از سوی پیشوایان بزرگوار دینی دراین‌باره وجود دارد، خصوصاً تقسیم‌بندی ساعات روز برای نیازهای مختلف روحی و جسمی، همین هدف را دنبال می‌کنند.
انسان‌هایی که این‌چنین زندگی می‌کنند خوب می‌دانند که بی‌نظمی در رفتارها و کارها، باعث بی‌نظمی‌هایی در ذهن انسان نیز خواهد شد؛ یعنی تأثیری متقابل بین نظم فکری و نظم رفتاری وجود دارد، پس هر دو را با هم تقویت کنید.
- من خودم هستم! (استقلال فکری)
«من خودم هستم، نه دیگری و هیچ‌کسی جز من نباید برای من تصمیم بگیرد». این را نه‌فقط بزرگ‌ترها که کودکان نیز باید در تصمیم‌گیری‌هایشان تجربه کنند. حتی وقتی‌که بزرگ‌ترها شایستگی بیشتری برای تصمیم‌گیری دارند؛ برای مثال وقتی در موضوعی اطلاعات و تجربه بیشتری دارند، نباید به جای خود شخص، تصمیم بگیرند بلکه فقط باید با تأثیرات مستقیم یا غیرمستقیم تصمیم‌های او را جهت بدهند.
اما مسئله قابل‌توجه این است که ما خیلی وقت‌ها گمان می‌کنیم که استقلال داریم و خودمان تصمیم گرفته‌ایم درحالی‌که دیگرانی به صورت غیرمستقیم برای ما تصمیم‌سازی کرده‌اند؛ مثال خیلی معمولی و آشکارش کاری است که در تبلیغات بازرگانی انجام می‌دهند و ما را نسبت به یک خرید خاص متقاعد می‌کنند، اما این اتفاقی است که در بسیاری موارد دیگر هم رخ می‌دهد، بی آن‌که متوجهش باشیم؛ برای مثال وقتی بسیاری از رسم و رسوم بی‌پایه را قواعدی تخطّی‌ناپذیر می‌شماریم، در حقیقت قدرت و فرصت تصمیم‌گیری را از خودمان سلب کرده‌ایم. آدم‌های اتوکشیده تا مطمئن نشوند که استقلالشان حفظ شده است، تصمیم نمی‌گیرند!
- روی پای خودم ایستاده‌ام! (استقلال رفتاری)
یک آدم اتوکشیده، روی پای خودش می‌ایستد و تا آنجا که توان دارد بار خودش را روی دوش دیگران نمی‌اندازد. آشکارترین نمونه این استقلال در استقلال اقتصادی قابل‌مشاهده است، اما گرچه بسیار مهم است، فقط این نیست. اگر در روایات اسلامی آمده است که خداوند، «زیاد درخواست کردن» را در میان انسان‌ها دوست ندارد، هر درخواستی را شامل می‌شود؛ حتی درخواست‌های عادی روزمره! به همان ترتیب که گدایی کردن برای تأمین نیازهای مالی، ناپسند است، درخواست‌های غیرمالی هم اگر ضرورتی نداشته باشند، پسندیده نیستند.
وقتی می‌توانی کاری را خودت انجام دهی، هرگز آن را از دیگری نخواه و به عکس تا مطمئن نشده‌ای که دیگران نیاز به کمک ندارند، از یاری آن‌ها دریغ نکن! البته موضوع در برخوردهای تربیتی متفاوت است؛ مثلاً بیشتر وقت‌ها لازم است به کودکان فرصت بدهیم بدون کمک ما کارهایشان را انجام دهند تا استقلال رفتاری را در خود تقویت کنند.
- من منطقی‌ام! (استحکام فکری)
در یک زندگی اتوکشیده، همان‌قدر که لازم است استقلال داشته باشیم، باید منطقی هم باشیم؛ یعنی برای هر تصمیمی، دلایل قانع‌کننده داشته باشیم. قرآن کریم افراد را در نوع تصمیم‌گیری‌هایشان به دو دسته تقسیم می‌کند: اول، کسانی که بر اساس «بیّنه» و دلایل آشکار و قطعی، مسیر خود را انتخاب می‌کنند و دوم، کسانی که هر چه به دلشان خوش‌آمد، درست می‌دانند و بر همان اساس هم عمل می‌کنند.
زندگی منطقی، در همه قسمت‌ها و در همه لحظه‌هایش منطقی است، پس برای آن‌که سراسر زندگی تا ریزترین تصمیم‌های روزمره را با عقل، اتو بکِشیم، باید از تصمیم‌های بزرگ و اصلی‌تر شروع کنیم. سپس و در گام بعدی، به‌تدریج «منطقی اندیشیدن» را به عادتی همیشگی تبدیل می‌کنیم که ناخودآگاه رفتارهای ما را تنظیم کند و به صورتی منطقی سامان دهد.
دقت در انگیزه‌ها، آینده‌نگری و توجه به نتیجه کارها، ملاحظه واقعیت‌های خارجی، تسلط بر احساسات و هیجان‌ها و مواردی از این‌دست، ما را برای تصمیم‌های منطقی آماده می‌سازد.
- اهل محکم‌کاری‌ام! (استحکام رفتاری)
علاوه بر استحکام فکری باید در رفتار هم اهل محکم‌کاری بود. اهمال‌کاری و سرسری گرفتن کارها آفت بزرگی است. تقریباً اکثر – اگر نگوییم همه- اتفاقات ناگواری که این روزها در جاده‌ها و در مسیرهای ریلی و هوایی رخ می‌دهد، از یک سهل‌انگاری کوچک شروع می‌شود و کم‌کم گسترش می‌یابد. در بسیاری از این حوادث، بی‌خیالی و کوتاهی فقط یک نفر، ده‌ها نفر را به کام مرگ فرستاده است.
آدم‌های اتوکشیده، وقتی می‌دانند که از عهده کاری برنمی‌آیند، آن را نمی‌پذیرند و کاری را که پذیرفتند تا آنجا که در توانشان هست، خوب و بی‌اشکال انجامش می‌دهند. حضرت رسول(ص) فرمودند «خداوند دوست دارد که وقتی فردی کاری را انجام می‌دهد، آن را محکم سازد».
- من هم ممکن است اشتباه کنم! (مدارای فکری)
اتوکشیده بودن و داشتن نظم و استحکام و استقلال در فکر و عمل، بسیار پسندیده است، اما این نباید باعث وسواس شود؛ بنابراین یکی دیگر از ویژگی‌های مهم آدم حسابی‌های اتوکشیده این است که دراین‌باره، واقع‌گرا هستند؛ یعنی توقعات غیرواقعی و افراطی از خودشان و دیگران ندارند. مهم‌ترین واقعیتی هم که باید اینجا لحاظ کنند این است که هر انسانی گاهی اشتباه می‌کند؛ بنابراین اگر مرتکب اشتباهی شدند، واقع‌بینانه به دنبال جبران آن هستند، اما خود را سرزنش نمی‌کنند. با خودشان قدری مدارا می‌کنند؛ البته این مدارا جنبه دیگری هم دارد: ممکن است نظرشان اشتباه باشد و نظر دیگران درست! وقتی می‌پذیرند که ممکن است اشتباه کنند، درباره نظرات خود کاملاً مطمئن نخواهند بود و درنتیجه، نظرات بقیه را به دیده تحقیر نخواهند نگریست؛ بلکه همیشه آماده هستند تا در برابر استدلال‌هایی قوی‌تر از استدلال خودشان، سر تعظیم فرود آورند. آن‌ها می‌دانند کسانی که به صورتی غیرواقع‌بینانه خودشان را قبول دارند، کمتر رشد می‌کنند!
- به همه احترام می‌گذارم! (مدارای رفتاری)
آدم‌های اتوکشیده، همان‌طور که از خودشان بیش‌ازاندازه توقع ندارند، توقعشان از دیگران نیز واقع‌بینانه است؛ بنابراین به دیگران هم سخت نمی‌گیرند و اشتباهات آن‌ها را به رخشان نمی‌کشند؛ بلکه با آن‌ها همان‌گونه رفتار می‌کنند که دوست دارند دیگران با آن‌ها برخورد کنند؛ البته حقوق عمومی و جرم‌های شناخته‌شده به جای خود، ولی درباره حقوق شخصی و آنچه قابل‌گذشت است، جای چندانی برای سخت‌گیری، توهین، توبیخ و درگیری باقی نمی‌ماند. خصوصاً وقتی پای اختلاف‌نظر در میان باشد، جنگ و جدال فایده‌ای هم نخواهد داشت، گذشته از ضررهایی که به جای می‌گذارد. شاید به همین دلیل پیامبر اسلام(ص) فرمودند «مدارا نیمی از دین است» و امیرالمؤمنین(ع) آن را ثمره عقل دانستند.
- من خدا را دارم! (امید فکری)
و آخرین جنبه‌ای که در افکار انسانی اتوکشیده فوق‌العاده اهمیت دارد، امید است. این ویژگی را به این دلیل در انتها می‌خوانید که در ذهنتان ماندگارتر شود، چون مهم‌تر است. اگر فکر و ذهن شما لحظه‌ای از امید خالی شود، بدون شک حرکت و رشد شما متوقف می‌شود؛ یعنی خودتان آن را متوقف می‌کنید.
امید مهم‌ترین جنبه فکر اتوکشیده است و مهم‌ترین نکته درباره امید این است که همه امیدها باید به جایی ختم شود که هیچ جوری نتوان آن را از بین برد و آن نقطه، وجود خداوند است؛ چون او نه از چیزی بی‌خبر است، نه از کاری ناتوان است، نه کاری را بی‌حکمت انجام می‌دهد و نه هیچ کار او خالی از لطف است و مگر می‌شود به چنین خدایی امید نداشت؟ امام رضا(ع) به ما توصیه کرده‌اند: به خداوند گمان خوب ببر، هرکه به خداوند خوش‌گمان باشد، خوبی می‌بیند و هر که بدگمان باشد، بدی!
- من زنده‌ام! (امید رفتاری)
وقتی امید در ذهن انسان رسوخ کرد و او در هر شرایطی با امید نگریست و امیدوارانه اندیشید، رفتارهای او هم از امید سرشار می‌شود. او دیگر به این راحتی از تلاش بازنمی‌ایستد. زندگی‌ای که زنده‌گی است در هرلحظه‌اش کاری برای انجام شدن دارد و انسان امیدوار را بی‌کار نمی‌گذارد. به همین دلیل، اگر به زندگی انسان اتوکشیده امیدوار نگاه کنید، در آن مجالی برای اتلاف وقت و بیهودگی نمی‌بینید. این همان وضعیتی است که امیرالمؤمنین(ع) در توصیف مؤمن فرمود: مؤمن وقتش مشغول است! نه این‌که هیچ تفریح و استراحتی نداشته باشد، بلکه حتی تفریح و استراحتش به‌جا، به‌اندازه و هدف‌دار خواهد بود.
