سالک بیماری عفونی پوستی بدون درد و تب است که ضایعه آن حدود یک سال طول می کشد و سپس بهبود می یابد، و جای زخم بر جای می گذارد.این بیماری از دیر باز در کشور ما به صورت بومی وجود داشته ودر بسیاری از مناطق استان خراسان نیز مشاهده می گردد. عامل ایجاد سالک لیشمانیا نامیده می شود که یک موجود تک سلولی است. (جزء باکتریها نیست.)
لیشمانیا در بدن موش زندگی می کند. یک نوع پشه بسیار کوچک به نام پشه خاکی موش را می گزند و این انگل وارد بدن پشه می شود. این پشه کوچک که قدرت پرواز زیادی هم ندارد چنانچه شخصی را نیش بزند، این موجود تک سلولی یعنی لیشمانیا وارد پوست شخص شده و بیماری سالک را به وجود می آورد. سالک بدو صورت خشک و مرطوب دیده می شود. طول پشه خاکی حدود ۳-۲ میلی متر است.بنابراین از توری های با قطر بیش از یک میلی متر عبور می کند.پشه پروازهای کوتاه داشته وحداکثر تا ارتفاع ۲-۱ متر بصورت جهشی پروازمی کند.بیشترین فعالیت پشه هنگام غروب وبعد ازان بوده که از خون انسان وسایرحیوانات وخصوصا زخم های سالکی تغذیه می کند وپس از حدودیک هفته می تواندعامل بیماری را به دیگری انتقال دهد.بیشترین انتقال در فصول گرم سال صورت می گیرد.انواع سالک
سالک خشک یا نوع شهری در بهار و اوایل تابستان شیوع دارد. ابتدا محل گزش پشه خاکی، بصورت یک برجستگی کوچک روی پوست است ولی بعدا بصورت زخم در آمده که قطر آن به چند سانتیمتر هم ممکن است برسد. پس از حدود یک سال این ضایعه خوب شده و جای زخم (جای سالک) از خود به یادگار می گذارد. چون پشه خاکی بیشتر صورت و دستها را که در معرض اوست نیش می زند. محل سالک بیشتر در این مناطق است. مخزن بیماری در نوع شهری انسان است وسگ نیز بطور اتفاقی مبتلا ومی تواند به عنوان مخزن عمل نماید.
در نوع روستایی یا سالک مرطوب محل ضایعه بیشتر در اندامها است و ضایعه پوستی ترشح زیادی دارد و سطح آن خشک نیست. البته سالک انواع مختلف دیگری هم دارد. اگر کسی سالک مرطوب گرفت پس از بهبودی فقط مصونیت به سالک مرطوب و سالک خشک پیدا می کند ولی چنانچه سالک خشک گرفت. پس از بهبودی فقط مصونیت به سالک خشک دارد. مخزن اصلی بیماری سالک روستایی جوندگان از جمله موشهای صحرایی می باشند.
نظری بر آمارهای موجود
بیماریهای مشترک بین انسان و دام، از جمله تب مالت و سالک، در سالهای اخیر روند رو به رشدی داشته است.
دکتر بدخشان هوشمند، می گوید:در سال ۸۲ آنچه از طریق سیستم دولتی گزارش شد، رقم ۲۱ هزار نفر برای مبتلایان به تب مالت در سراسر کشور بود که در سال ۸۳ این رقم به ۲۵ هزار نفر رسید و در طول یک سال چهار هزار نفر افزایش بیماری را شاهد بوده ایم.
رئیس اداره بیماریهای مشترک بین انسان و دام، می افزاید:سالک از جمله بیماریهای مشترک میان انسان و دام است که در سال ۸۲، ۲۱ هزار مورد بیمار سالکی گزارش شده و این رقم در سال ۸۳ به حدود ۲۷ هزار مورد رسید .وظیفه وزارت بهداشت، تشخیص و درمان بیماریهای انسان است و در ارتباط با حذف عامل اصلی بیماریهای مشترک میان انسان و حیوان (که حیوان است) نقشی ندارد. باید هماهنگی و همکاری مستمر بین بخشی وجود داشته باشد تا بیماریها قابل کنترل شود. به همین دلیل، در روز ملی مبارزه با بیماریهای قابل انتقال بین حیوان و انسان (۱۲تیرماه)، دومین همایش را برگزار خواهیم کرد تا بدین طریق اطلاع رسانی کاملی داشته باشیم.
در بخش انسانی، تعداد بیماریهای مشترک انسان و دام بسیار زیاد است که به تنوع گونه های جانوری و اثر تماس یا استفاده از فرآورده های دامی بستگی دارد.
همایش کنترل بیماری سالک جلدی در مناطق کویری در یزد
همایش کنترل بیماری سالک جلدی درمناطق کویری با حضور تعدادی از استادان، کارشناسان و دانشجویان این بخش در استان یزد، در دانشکده پیراپزشکی یزد آغاز به کار کرد. عضو هیات علمی دانشکده بهداشت یزد در حاشیه برپایی این همایش دو روزه به خبرنگار ایرنا گفت: وجود هفت کانون بیماری سالک از مشکلات مهم استان یزد است. عباسعلی دهقان افزود: دو کانون قدیمی این بیماری در شهر یزد و چاه افضل اردکان و پنج کانون دیگر در شهرهای میبد،بافق، تفت،ابرکوه و خاتم، مشکلاتی را برای مردم این استان ایجاد کرده است. وی عامل اصلی بیماری سالک را نیش پشه خاکی آلوده عنوان کرد و اظهار داشت: عامل انتقال این بیماری در شهر یزد، انسان و سگ است و در سایر مناطق، موش های صحرایی نیز در انتقال این بیماری نقش دارند. دهقان علت گسترش سالک در این استان را افزایش تعداد موش های صحرایی ذکر کرد و گفت: گسترش فعالیت های کشاورزی و کاشت گیاهان کم آب خواه برای مبارزه با کویر، باعث افزایش تعداد موش های صحرایی شد که این امر نیز به گسترش این بیماری منجر گردید. عضو هیات علمی دانشکده بهداشت یزد، تعداد مبتلاشدگان به بیماری سالک در استان یزد در سال جاری را یک هزار و ۱۲۵نفر اعلام کرد و افزود: از سال ۸۰ تا ۸۳در این استان، سه هزار و ۹۸۸نفر به این بیماری مبتلا شدند . تدوین شیوه نامه کنترل بیماری سالک جلدی درمناطق کویری، بررسی وضعیت سالک جلدی در ایران و برنامه وزارت بهداشت ودرمان وآموزش پزشکی برای کنترل این بیماری در کشور نیز از هدفهای مهم برگزاری این همایش اعلام شد.
با اشاره به اینکه سالانه ۲۰ تا ۴۰ مورد به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر ابتلا به سالک در کشور وجود دارد که این تعداد در ۱۵ تا ۲۰ سال اخیر ثابت بوده است ، افزایش تعداد پشه های ناقل بیماری در محیط، عدم دفع مستمر زباله ها، جمع کردن کودهای حیوانی در منازل روستایی، وجود ساختمان های قدیمی، خانه های خالی از سکونت، ساختمان های نیمه کاره و زندگی در کنار آن، از جمله کانون های مهم این بیماری محسوب می شود.
شهرستان های مشهد، یزد، شیراز، کرمان و تهران قدیم به عنوان مناطق شهری و روستاهای اصفهان گنبد، بم، ایلام، خوزستان، فسا، جهرم، اردکان و منطقه ای از رفسنجان از جمله کانون های مهم و شناخته شده این بیماری است.
در سال ۸۲ تعداد موارد ابتلا به سالک ۲۱ هزار مورد بوده و این آمار در سال ۸۳ به ۲۷ هزار مورد افزایش یافته که علت آن هم افزایش تعداد نقل و انتقال انسان های حساس و ورود آنها به نقاط آلوده و مهاجرت موش و پشه های ناقل این بیماری بوده است.
لیشمانیازیس و مبارزه با آن
با توجه به بهبود خودبخودی فرم های لوکالیزه پوستی (طی۲ماه تا ۳سال) درمورد درمان این ضایعات باید مواردی نظیر سن، جنس، محل ضایعه و عامل بیماری و وضعیت سیستم دفاعی بیمار را مد نظر داشت.داروی انتخابی ترکیبات آنتی موآن ۵ ظرفیتی است که براساس کم بودن تعداد ضایعات cc2-1 به داخل هر ضایعه (داخل درم) هرهفته تزریق شود.(۶- ۵ دفعه)
درمواردی عدم بهبودی با درمان موضعی، محل نامناسب (مفصل، بینی، اطراف ارگانهای حیاتی جهت تزریق موضعی) و نوع پوستی مخاطی، منتشر ازآمپول گلوکانتیم (Glucantime) به صورت عضلانی با دوزmg/kg/day 100-50 بمدت ۱۴-۱۰ روز استفاده می شود.(پس از دو هفته استراحت مجدد۲ هفته دیگر تکرار می گردد.)
* قبل از شروع و هفته ای یکبار بعد از شروع داروهای فوق این آزمایشات انجام می شود:CBC-diff، تست های عملکرد کبدی و کلیوی، ECG
* در صورت بروز عوارض زیر، دارو قطع می شود:
۱٫ افت قطعه ST و افزایش فاصله QT>5/0 در ECG
۲. افزایش آنزیم های کبدی بیش از ۵ برابر نرمال
۳٫ آنمی، لکوپنی، ترومبوسیتوپنی در CBC
* مصرف داروهای فوق درحاملگی، شیردهی ونارسائی کلیوی ممنوع است.
روشهای پیشگیری از بیماری
الف- حذف عوامل مساعد کننده :
۱- بهسازی وترمیم شکاف دیوارها در مناطق مسکونی ونگهداری دام وطیور
۲- بهسازی کانالهای روباز،دفع صحیح فاضلاب ونخاله های ساختمانی
۳- جمع آوری ودفع صحیح فاضلاب ونخاله های ساختمانی
۴- اتلاف سگهای ولگرد ومبارزه با جوندگان
۵- تخریب وتسطیح اماکن مخروبه و متروکه
ب محافظت در برابر نیش پشه :
۱- نصب توری ریز بر روی پنجره ها و دربهای ورودی
۲- استفاده از پشه بند معمولی وترجیحا آغشته به حشره کش که برای مدت طولانی اثر آن باقی می ماند.
۳- استفاده از پمادها ومواد دور کننده حشرات هنگام استراحت وخواب در مناطق آلوده
۴- پوشانیدن زخمهای سالکی به منظور جلوگیری از آلوده شدن پشه خاکی های جدید وانتشار بیماری به دیگران
پ – سمپاشی:
با توجه به عوارض زیست محیطی سم و تاثیر کم آن در کنترل بیماری فقط در نوع شهری می توان در کنار دیگر اقدامات بهسازی وپیشگیری در شرایط خاص گاهی از این روش استفاده نمود.
معمولا سمپاشی موجب مهاجرت پشه ها به مناطق مجاور وپیدا شدن انواع مقاوم ناقل می شودو بهترین راه برای از بین بردن رشد و تکثیر پشه خاکی بهسازی محیط است.
