مقدمه
شکى نیست که از نظر آیات مبارک قرآن، کعبه خانه اى کهن و منسوب به حضرت ابراهیم است، اما پرسش این است که آیا کعبه پیش از حضرت ابراهیم وجود داشته یا نه؟ همه مفسّران شیعه و بیشتر مفسّران اهل سنت بر آنند که کعبه پیش از ابراهیم(علیه السلام) بوده و پیشینه آن، به زمان حضرت آدم، بلکه قبل از آن برمى گردد; چون از سویى ظاهر اطلاق آیه: إِنَّ أَوَّلَ بَیْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبارَکاً(۱) این است که کعبه کهن ترین معبد است و از سوى دیگر همه انبیا براساس آیات ۳۱، ۵۸ و ۵۹ مریم و آیات دیگر نماز و سجده مى گزاردند، پس اگر بگوییم قبله گاه آن ها غیر از کعبه بوده، با اطلاق آیه سازگارى نخواهد داشت.(۲) و همچنین، این آیه و آیه پس از آن، در مقام بیان مزایاى خانه خدا است که نخستین مزیّت آن، داشتن پیشینه طولانى و ممتد ذکر شده است; به این معنى که محلّى پیش از کعبه پرستشگاه عمومى مردم نبوده وگرنه اوّلیت آن باطل خواهد شد.
دلیل دیگر اینکه این آیه در پاسخ به ایراد یهود در تغییر قبله به سوى کعبه است که اعتراض کردند بیت المقدس سزاوار به استقبال است، چون که قبل از کعبه ساخته شده و قبله گروهى از انبیا بوده است; خداوند بهوسیله نزول این آیه مبارکه، پاسخ داد: اگر کعبه قبله قرار گرفت، جاى تعجب نیست، چون که نخستین خانه توحید و با سابقه ترین معبد در زمین است.
همچنان که تاریخ و سایر منابع اسلامى هم دلالت دارند که کعبه نه تنها پیش از بیت المقدس بوده، بلکه از زمان حضرت آدم وجود داشته و در تاریخ آمده است که از زمان هاى قدیم، تمام ملل و اقوام هند و فارس و کلدانیان و بودائیان و اعراب، که معتقد به پرستش بودند، به کعبه احترام مى گذاشتند; به طورى که نوشته اند از زمان هاى قدیم هفت معبد بزرگ و عمومى بوده که قدیمى تر از همه، کعبه است.(۳) از این رو، موئیر، خاور شناس مشهور انگلیسى، در کتابى که درباره شرح حال پیامبر اسلام نوشته، از تاریخ نگارى به نام دیودور ـ که نیم قرن قبل از میلاد مسیح مى زیسته ـ نقل کرده که خانه کعبه قدیمى ترین محلى است که به عنوان بندگى خدا براى بشر ساخته شده است.(۴) در جوامع روایى شیعه و سنى، روایات زیادى نقل شده که دلالت بر وجود کعبه از زمان آدم دارد که برخى از این روایات، مربوط به دحو الأرض است.(۵)
اما بحث این است که آغاز مراسم حج و پیشینه تاریخى آن، به چه زمانى برمى گردد؟ آیا همزمان با وجود کعبه بوده یا از زمان حضرت ابراهیم؟
با توجه به این که در آیات قرآن، حج و کعبه به حضرت ابراهیم نسبت داده شده، لذا در این مقاله بررسى تاریخى حج را در ضمن چهار دور، به طور جداگانه مورد بررسى قرار خواهیم داد:۱ . پیش از حضرت ابراهیم.
۲ . دوران حضرت ابراهیم.
۳ . پس از حضرت ابراهیم تا ظهور اسلام.
۴ . از زمان ظهور اسلام تا کنون.
۱ . پیش از بعثت حضرت ابراهیم(علیه السلام)
با توجه به مطالب مقدمه، که در آن، موجودیت اجمالىِ کعبه پیش از زمان حضرت ابراهیم ثابت گردید و با ضمیمه این مطلب که کعبه اصولاً براى انجام مراسم حج بهوجود آمده است، از این رو وجود اجمالى حج به کمک همان آیات و روایات، که توضیح آن ها در مقدمه گذشت، اثبات مى شود.
شاهد این مطلب، تمسک امام صادق(علیه السلام) به همان آیات براى اثبات حج آدم و نوح و… مى باشد:
قال الحلبی سئل أبو عبد الله(علیه السلام) عن البیت أ کان یحجّ قبل أن یبعث النبی(صلى الله علیه وآله) ؟ قال: نعم و تصدیقه فی القرآن قول شعیب، قال لموسى حیث تزوّج عَلى أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَج و لم یقل ثمانی سنین، و إنّ آدم و نوحاً حجّا و سلیمان بن داود قد حجّ البیت بالجنّ و الإنس و الطیر و الریح و حجّ موسى على جمل أحمر یقول: لَبَّیْکَ لَبَّیْک، و إنّه کما قال الله: إِنَّ أَوَّلَ بَیْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمِینَ و قال: وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ و قال: أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ و إنّ الله أنزل الحجر لآدم و کان البیت».(۶)
روایت دیگر را زراره از امام باقر(علیه السلام) نقل مى کند که از حضرت پرسید:
«أَ کان یحجّ إلیه قبل أن یبعث النبی(صلى الله علیه وآله) قال: نعم، لا یعلمون أنّ الناس قد کانوا یحجّون و نخبرکم أنّ آدم و نوحاً و سلیمان قد حجّوا البیت بالجنّ و الإنس و الطیر و لقد حجّه موسى على جمل أحمر یقول لَبَّیْکَ لَبَّیْک، فإنّه کما قال الله تعالى: إِنَّ أَوَّلَ بَیْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمِینَ .(۷)و (۸)
همان طور که ملاحظه شد، امام صادق و امام باقر(علیهما السلام) براى اثبات حج انبیاى سلف، تمسک به آیاتى نمودند که آن آیات درباره کعبه بود، اما از آن جاکه کعبه ملازم با حج بوده و گویى راز اصلىِ پیدایش کعبه، انجام مراسم با شکوه حج است، از این رو، امام(علیه السلام) به این آیات تمسک کرد و جالب این است که امام(علیه السلام) براى حج انبیا تعلیل به این آیات کرد و فرمود: «فإنّه کما قال الله تعالى…» .
وشاید وجه استشهاد امام صادق(علیه السلام) بر سه آیه، این باشد که آیه نخست مربوط به حجّ انبیا، تا پیش از ابراهیم(۹) و آیه دوم زمانِ ابراهیم و آیه سوم مربوط به بعد از زمان ابراهیم، یعنى سلیمان و موسى باشد، چراکه در آیه سوم، ابراهیم مأموریت یافت که خانه خدا را براى سه دسته (طائفین، عاکفین و رکّع السجود) پاکسازى کند و روشن است که مراد، فقط طواف کنندگانِ در زمان ابراهیم نیست، بلکه شامل آنهایى است که بعداً هم مى آیند. پس با تمسک به آیات، مى توان وجود اجمالى حج را از زمان آدم تا ابراهیم اثبات کرد.
علاوه بر این آیات، روایات خاص دیگرى هم نقل شده که دلالت بر انجام حج در این برهه از تاریخ دارد، که مى توان این روایات را تحت عناوین زیر بیان کرد:
* حجّ جبرئیل و ملائکه
إِنَّ رَجُلاً سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) : «عَنْ أَوَّلِ مَنْ حَجَّ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ، فَقَالَ: جَبْرَئِیلُ(علیه السلام) ».(۱۰)
هم چنان که امام صادق(علیه السلام) فرمود: بعد از این که آدم حجش را تمام کرد، جبرئیل به او گفت: «هَنِیئاً لَکَ یَا آدَمُ لَقَدْ طُفْتُ بِهَذَا الْبَیْتِ قَبْلَکَ ثَلاثَهَ آلافِ سَنَه».(۱۱)
و در روایت دیگر فرمود: «لَمَّا أَفَاضَ آدَمُ مِنْ مِنًى تَلَقَّتْهُ الْمَلائِکَهُ فَقَالُوا یَا آدَمُ بُرَّ حَجُّکَ أَمَا إِنَّهُ قَدْ حَجَجْنَا هَذَا الْبَیْتَ قَبْلَ أَنْ تَحُجَّهُ بِأَلْفَیْ عَام».(۱۲)
مؤید این روایات، روایات دیگرى است که زراره به امام صادق عرض مى کند:
«جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ أَسْأَلُکَ فِی الْحَجِّ مُنْذُ أَرْبَعِینَ عَاماً فَتُفْتِینِی، فَقَالَ: یَا زُرَارَهُ بَیْتٌ یُحَجُّ قَبْلَ آدَمَ(علیه السلام) بِأَلْفَیْ عَام تُرِیدُ أَنْ تَفْنَى مَسَائِلُهُ فِی أَرْبَعِینَ عَاماً».
* حجّ آدم
بعد از جبرئیل و فرشتگان، نخستین کسى که خانه خدا را زیارت کرد و اعمال حج را انجام داد، حضرت آدم است که روایات در این زمینه زیاد است و مرحوم کلینى در فروع کافى بابى با نام حجّ آدم(۱۳) آورده است. این روایات در بیشتر کتب تفسیرى(۱۴) و جوامع(۱۵) روایى نقل شده است.
* حجّ انبیاى دیگر
افزون بر برخى از این روایات، که در آغاز این بخش ذکر شد، روایات دیگرى هم نقل شده که دلالت بر وجود حج در این برهه از تاریخ دارد:
عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَهَ قَالَ: «قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ(علیه السلام) إِنَّ سَفِینَهَ نُوح کَانَتْ مَأْمُورَهً طَافَتْ بِالْبَیْتِ حَیْثُ غَرِقَتِ الاَْرْضُ ثُمَّ أَتَتْ مِنًى فِی أَیَّامِهَا ثُمَّ رَجَعَتِ السَّفِینَهُ وَ کَانَتْ مَأْمُورَهً وَ طَافَتْ بِالْبَیْتِ طَوَافَ النِّسَاءِ».(۱۶)
هم چنان که روایت «لم یزل کانت معموره حتى زمن الطوفان» هم دلالت به ملازمه بر وجود حج در این زمان خاص دارد، چنان که از ابن جریر هم نقل شده که: «فَلَمَّا کَانَ زَمَنُ الطُّوفَانِ رُفِعَ فَکَانَتِ الاَْنْبِیَاءُ(علیهم السلام) یَحُجُّونَهُ وَ لا یَعْلَمُونَ مَکَانَهُ حَتَّى بَوَّأَهُ اللَّهُ لاِِبْرَاهِیمَ(علیه السلام) فَأَعْلَمَهُ مَکَانَهُ…».(۱۷)
از مجموعه آیات و روایات گذشته، وجود اجمالى حج از زمان آدم تا زمان ابراهیم استفاده شده، اما کیفیت و چگونگى مراسم حج در آن زمان براى ما مبهم و مجمل است.
۱ . آل عمران: ۹۶
۲ . آیت الله جوادى آملى، فصلنامه «میقات حج»، ش۴، ص۵۵
۳ . المیزان، ج۳، ص۳۱۹
۴ . غفارى، ابراهیم، راهنماى حرمین شریفین، ج۱، ص۱۵۷
۵ . قوله تعالى } وَالاَْرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا{ بسطها، من دحوت الشیء دحواً بسطته و فی الحدیث یوم دحو الأرض، بسطها من تحت الکعبه و هو الیوم الخامس والعشرون من ذی القعده ; شیخ فخرالدین الطریحی، ج۱، ص۱۳۴
۶ . تفسیر برهان، ج۱، ص۱۵۵ و تفسیر العیاشی، ج۱، ص۶۰ والحج فی الکتاب والسنه، ص۱۸۱
۷ . آل عمران: ۹۶
۸ . تفسیر برهان، ج۱، ص۳۰۰ و تفسیر عیاشى، ج۱، ص۱۸۶
۹ . احتمال هم دارد که آیه اول مربوط به همه ازمنه، از زمان آدم تا خاتم باشد، چنان که ظاهر روایت دوم این است.
۱۰ . علل الشرایع، ج۲، ص۴۶۵ و عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۲۴۳
۱۱ . علل الشرایع، ج۲، ص۴۰۱
۱۲ . فروع کافى، ج۴، ص۱۹۶ و من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۴۸
۱۳ . فروع کافى، ج۴، ص۱۹۰
۱۴ . برهان، ج۱، ص۱۵۵ و ۳۰۰ ; نورالثقلین، ج۱، ص۱۲۶ و درالمنثور، ج۱، ص۳۰۵
۱۵ . بحار الأنوار، ج۹۶، ص۳۰ و ۴۰ ; من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۴۷ و ۱۴۸ و فروع کافى، ج۴، ص۱۹۰
۱۶ . فروع کافى، ج۴، ص۲۱۳
۱۷ . درالمنثور، ج۱، ص۳۰۸
