عوامل تأثیرگذار در تربیت جوانان

محیط خانواده
کم ‏توجهی والدین به تربیت دینی فرزندان، به ویژه در کودکی و نوجوانی، نقش مهمی در بی‏ اعتقادی جوانان به امور دینی دارد. اگر کودک در محیطی رشد کند که اعضای آن به مسائل دینی و عبادی بی ‏اعتنا هستند و خود را در قبال آن مسئول نمی‏دانند، بی‏ شک، این کودک نیز در جوانی و بزرگ‏سالی از مذهب و عبادت، گریزان خواهد بود. والدین باید تربیت درست و اسلامی فرزندشان را از دوران کودکی آغاز کنند و راهنمای خوبی برای دوران نوجوانی و جوانی فرزندشان باشند؛ زیرا در بزرگ‏سالی، شخصیت فرد به‌طور کامل شکل گرفته و تغییر و اصلاح آن، کاری بس دشوار است. به تعبیر سعدی:
هرکه در خُردی‏اش ادب نکنند
در بزرگی، فلاح از او برخاست
چوب تَر را چنانچه خواهی، پیچ
نشود خشک جز به آتش، راست
حضرت علی علیه‏ السلام در نامه‏ای به فرزند بزرگوارش، امام حسن مجتبی علیه ‏السلام می‏فرماید: «پیش از آنکه دلت سخت و عقلت گرفتار شود، به تربیت تو پرداختم.» صفحه دل کودک در آغاز تولد، پاک و سفید است. روش ‏های خوب و بد تربیت والدین در سال‏ های پس از تولد، بر این صفحه سفید نقش می‏بندد. هنگامی‏که فرزند به دوران نوجوانی و جوانی رسید، آثار خوب و بد تربیت کودکی او در شخصیت فرد دیده می‏شود. ازاین‏رو، پیامبر خدا صلی‌الله فرمود: «فرزندانتان را گرامی بدارید و آن‌ها را خوب تربیت کنید».
گاهی برخی خانواده ‏های دین‏دار، ارزش‏ها و باورهای خود را با خشونت و زور به جوان تحمیل می‏کنند که این روش نادرست، سبب فرار و دوری جوان از باورهای دینی و افزایش فاصله میان او و والدینش می‏شود. برای پرورش درست و اصولی نوجوان و جوان، باید از نقطه ‏ای آغاز کنیم که جوان علاقه مند است و به‌گونه‌ای عمل کنیم که او در تربیت خود، احساس اجبار و تحمیل عقیده نکند.

پیام متن:
۱. برای اینکه جوانانی دین‏دار داشته باشیم، باید از دوران کودکی، در تربیت درست و سالم آنان بکوشیم.
۲. به‌کارگیری اجبار و خشونت در تربیت دینی فرزندان، نتیجه معکوس می‏دهد و آنان را از مذهب گریزان می‏کند.

دوستان جوان
جوانی، ابتدای ورود به زندگی اجتماعی است. جوان برای رسیدن به استقلال بیشتر که یکی از ویژگی‏ های این دوران است، از خانواده دور می‏شود و به دوستان خود روی می‏ آورد. در این میان، تأثیر دوستان می‏تواند بیش از نقش خانواده باشد. یک دوست بد و فاسد میان دوستان خوب، همچون میوه پوسیده ‏ای است که میان میوه‏ های سالم جعبه ‏ای قرار دارد. همان‏گونه که این میوه پوسیده می‏تواند میوه ‏های زیادی را بر اثر گذر زمان خراب کند، دوست بد نیز می‏تواند افراد بسیاری را مانند خود فاسد سازد. امام علی علیه‏ السلام می‏فرماید: «کسی که ناسنجیده با دیگران پیمان دوستی می‏بندد، ناچار باید به رفاقت اشرار و افراد فاسد تن در دهد».
مؤثرترین عامل در شکل‏دهی شخصیت انسان، پس از اراده و تصمیم خود فرد، دوستان و معاشران او هستند. انسان، بخش بزرگی از باورها و ویژگی‏های اخلاقی خود را از دوستان و هم‏نشینانش فرامی‏گیرد. از علی علیه ‏السلام دراین‌باره نقل است:
هرگاه امر کسی بر شما مشتبه شد و دین او را تشخیص ندادید، به دوستانش نظر کنید. اگر اهل دین بودند، او نیز پیرو دین خداست و اگر بر دین خدا نبودند، پس او نیز نصیب و بهره ‏ای از دین خدا ندارد.
این سخن، همان حقیقتی است که این‏گونه به زبان شعر درآمده است:
تو اول بگو با کیان زیستی
پس آن‏گه بگویم که تو کیستی
بنابراین، جوانان باید در انتخاب دوست و هم‏نشین خود بسیار دقت کنند و کسانی را به دوستی برگزینند که ایمانی پاک و اندیشه ‏ای سالم دارند. دوست خوب و شایسته، انسان را به داشتن شخصیتی سالم و عملکردی درست فرامی‏خواند. همچنین «از دست دادن این‏گونه دوستان، سبب غربت و تنهایی انسان می‏شود» و «نشان‏ دهنده ناتوانی فرد در نگه‏داری دوست خوب است».

پیام متن:
۱.پس از اراده فرد، دوستان او در شکل‏دهی شخصیت وی نقش مهمی دارند.
۲.دوستان خوب، انسان را به رفتار و عملکردی درست فرامی‏خوانند.
۳.از دست دادن دوستان خوب، نشان دهنده ناتوانی فرد و موجب غربت و تنهایی اوست.

تکریم جوان
اسلام درباره بزرگ شمردن شخصیت فرزندان و جوانان و احترام گذاشتن به آنان، راهکارهایی ارائه داده است که عمل به آن‌ها، تربیت صحیح اسلامی را در پی خواهد داشت. پیامبر گرامی اسلام، فرزند را در طول هفت سال سوم زندگی، وزیر و مشاور می‏خواند.
از این سخن درمی ‏یابیم هنگامی که فرزند به سن تکلیف رسید، دیگر نباید با او برخورد کودکانه کرد، بلکه او جوان پرشور و پرتوانی است که در کارها می‏توان با او مشورت کرد. این کار برای رشد شخصیت جوان و سهیم کردن او در امور زندگی و جامعه، لازم است. اگر بزرگی و احترام جوان حفظ شود، هرگز گرفتار عقده خودکم‌بینی نخواهد شد و به‌سادگی در دام افراد منحرف گرفتار نخواهد آمد.
بنابراین، کسانی که به سعادت جوانان علاقه‏ مندند و برای تحقق تربیت شایسته آنان می‏کوشند، وقتی خطا و لغزشی از جوانان خود دیدند، باید پنهانی و دور از چشم دیگران و در کمال ادب و احترام، اشتباه آن‌ها را یادآور شوند، به‌گونه‌ای که احساس توهین و تحقیر نکنند. رسول خدا صلی‌الله هرگاه می‏خواست اشتباه فردی را تذکر دهد، با کنایه و خطاب به جمع، خطا بودن کار فرد را گوشزد می‏کرد.
اطرافیان و مربیان جوان باید بدانند که جوان، دوره ویژه و حساسی را می‏گذراند و دانش و تجربه او اندک و ناچیز است. پس نباید در برابر اشتباه‏ ها و کوتاهی‏ های نوجوان، با تضعیف شخصیت و سرزنش ‏های بی‏حد، او را از صحنه فعالیت‏های اجتماعی و مذهبی بیرون رانند. در این صورت، او بااحساس حقارت، خود را ضعیف و آسیب‏ پذیر می‏بیند و به‌جای حل مشکلات، تن به خواری و پستی می‏دهد و با گرفتار شدن در دام گروه ‏های فاسد، خود را به ناپاکی‏ها آلوده می‏سازد. روزهای جوانی، بهترین دوران سازندگی شخصیت جوان است. ازاین‏رو، اگر احترام واقعی جوانان حفظ شود و آن‌ها را به‌عنوان عنصری مفید و مؤثر در امور جامعه به کار گیرند، زمینه همکاری‏های دوستانه و روبه رشد آن‌ها نیز فراهم می‏شود.

پیام متن:
۱.فرزندان در طول هفت سال سوم زندگی، وزیر و مشاور والدین در کارها هستند تا بدین گونه تکریم شوند.
۲.خطا و اشتباه جوان را باید پنهانی و به دور از چشم دیگران به آنان گوشزد کرد تا به شخصیت آن‌ها توهین نشود.
۳. تضعیف شخصیت جوان، زمینه‏ ساز پیوستن او به گروه ‏های کج‏رو و فاسد می‏شود.

الگوی مناسب
یکی از ویژگی‏ های دوران جوانی، الگوپذیری است. جوان به دنبال شخصی می‏گردد تا رفتارش را با او تنظیم و از رفتارهای او تقلید کند. نوجوان و جوانی که شیفته مقام علمی، هنری و ورزشی فردی می‏شود، در نتیجه این شیفتگی، درصدد برمی‏ آید که خود را در نوع لباس پوشیدن، نشست و برخاست و راه رفتن و سخن گفتن، به الگو نزدیک‏تر و با او هماهنگ‏ تر سازد.
گاهی نیز این علاقه‏ مندی به‌جایی می‏رسد که جوان، بدی‏ها و زشتی‏های فرد الگو را نمی‏بیند و او را از هرگونه عیب و نقص، پاک می‏پندارد. حضرت علی علیه‏ السلام فرمود: «چشم انسان علاقه ‏مند از دیدن عیب‏های محبوب خویش نابیناست و گوشش در شنیدن زشتی‏ های وی ناشنواست».
الگو قرار دادن افراد ناشایست که نقشی در کمال و موفقیت انسان ندارند، جوان را از شکوفا شدن استعدادهایش بازمی‏دارد و جوان بر اثر شبیه‏ سازی خویش با الگوهای نامناسب، اخلاق آنان را نیز در خود جلوه ‏گر می‏سازد. امیرالمؤمنین علی علیه ‏السلام می‏فرماید: «بی‏خردی است که از هر صدایی پیروی کنی و با هر بادی به سمتی حرکت کنی».
بنابراین، شناختن حدود و منزلت الگوها و ضد الگوها ضروری است تا قدرت و شهرت و موقعیت، یگانه معیار الگوسازی نشود. برای این کار، جوان باید با پندها و رفتار اسوه ‏های متعالی دین هماهنگ شود تا هیچ‏گاه از شخصیت اسلامی و اعتقادی خود دور نگردد. از نظر آموزه‏ های دینی و اسلامی، هدف اصلی تقلید و پیروی از الگوها، دست‏یابی به‌حق و حقیقت از راه رشد فکری و معرفتی است و این امر، تنها در سایه پیروی از الگوهای شایسته امکان‏پذیر است، چنان‏که خداوند در قرآن کریم تذکر می‏دهد: «آیا آن که مردم را به‌حق رهبری می‏کند، سزاوار پیروی است یا آن که هدایت نمی‏کند، مگر آنکه خود هدایت شود.» حضرت موسی علیه ‏السلام ، هدف خود را از پیروی خضر علیه ‏السلام ، بهره‏ مند شدن از آموزش همراه با رشد و تعالی ذکر می‏کند. امام صادق علیه ‏السلام نیز انسان را از اینکه بدون دلیل محکم، الگویی را انتخاب و او را در همه گفته ‏ها و کردارش، تأیید و تصدیق کند، بر حذر می‏دارد.

پیام متن:
۱.جوان به دنبال الگو و اسوه ‏ای است تا رفتار و منش خود را با او هماهنگ کند. بنابراین، باید در انتخاب الگو بسیار دقت کرد.
۲.الگو قرار دادن افراد ناشایست سبب دوری جوان از خودشناسی و بازماندن او از کشف استعدادهایش می‏شود.

رسانه ‏های جمعی
امروزه رسانه ‏های جمعی در شکل‏دهی شخصیت و فرهنگ افراد جامعه نقش برجسته ‏ای بر عهده دارند؛ زیرا بیشتر مردم جامعه به ویژه جوانان، وقت زیادی را برای خواندن مجله و روزنامه یا تماشای برنامه‏ های تلویزیونی و رفتن به سینما می‏گذرانند. بنابراین، چگونگی عملکرد این وسایل ارتباط جمعی در بازتاب باورها و ارزش‏ های پذیرفته شده افراد جامعه، در روی آوردن مردم به آن‌ها یا انحراف از آن‌ها بسیار اثرگذار است. بدین‏ جهت، امام خمینی رحمه ‏الله به دست‌اندرکاران صدا و سیما سفارش می‏کرد:
دستگاه تلویزیون یا رادیو باید آموزنده باشد. باید به جوان‏های ما قدرت بدهد و آن‌ها را نیرومند کند. از راه سمع و بصر بهتر می‏شود آن‌ها را تربیت کرد؛ برای اینکه همه گوش می‏کنند و جوان‏ها هم گوش می‏کنند.
رسانه ‏ها با توجه به توانمندی‌های خود، گاه می‏توانند یکی از عوامل مهم دگرگونی ارزش‏ها و باورها باشند. در برنامه‌هایی که ارزش‏های مادی، ثروت، نابرابری، سودجویی و تجمل‏گرایی، به‌عنوان ارزش‏های مثبت معرفی می‏شوند و در مقابل، ارزش‏های معنوی و مذهبی پیرو ارزش‏های مادی هستند، چه گونه می‏توان از نوجوان و جوان انتظار داشت به باورها و ارزش‏های دینی خود پایبند باشد؟ ازاین‏رو، صاحبان رسانه هرگز نباید بنا بر خواسته‏ های شخصی خود عمل کنند، بلکه باید با در پیش گرفتن راهی درست، جامعه را به جاده سلامت و رستگاری رهنمون شوند. امام خمینی رحمه ‏الله درباره رسالت رسانه می‏فرماید:
این دستگاه ‏ها، دستگاه ‏های تربیتی است. باید تمام اقشار جامعه با این دستگاه ‏ها تربیت بشوند. یک دانشگاه عمومی است؛ دانشگاهی که در تمام سطح کشور گسترده است.

پیام متن:
۱.رسانه ‏های گروهی در جایگاه یکی از عوامل اصلی شکل‏ دهی شخصیت و فرهنگ مردم، باید در جهت باورها و ارزش ‏های دینی مردم جامعه گام بردارند.
۲.همخوان نبودن ارزش ‏های پذیرفته شده مردم باارزش‌های ترویجی رسانه‌های گروهی، سردرگمی و تزلزل شخصیتی جوان و نوجوان را موجب می‏شود.