جایگاه خانواده
هدف اساسی دین اسلام، تربیت انسان‌ها و تامین سعادت بشر در تمام ابعاد وجود و در سرتاسر مراحل زندگی است. پیامبران الهی، به ویژه پیامبر اسلام‌صلی الله علیه وآله برای این هدف مقدس مبعوث شده و در این راه نهایت‌سعی خود را مبذول نموده‌اند و در انجام این ماموریت‌به نیازها و ویژگی‌ها و علایق فطری بشر به عنوان یک اصل مسلم توجه فراوان داشتند. به همین جهت دستورات تربیتی اسلام و فرهنگ حیاتبخش اهل بیت‌علیهم السلام دقیقا در راستای پرورش فطری انسان‌ها تدوین شده است.
خداوند متعال برای تربیت افراد بشر کانون پر مهر خانواده را بهترین محیط تربیتی انسان قرار داده و خانواده را آیه‌ای از آیات خود دانسته و می‌فرماید: «ومن آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذلک لآیات لقوم یتفکرون»; (۱) «از نشانه‌های او این است که برای شما از (جنس) خودتان همسرانی آفرید تا به وسیله آنان آرام گیرید و میان شما دوستی و مهربانی قرار داد، البته در این امر برای کسانی که بیاندیشند نشانه‌ها و عبرت‌هایی وجود دارد.» براساس این آیه، خانواده آیتی الهی و جلوه‌ای از عظمت‌خداوند متعال میباشد.
پیروی از فرهنگ غنی اسلام و معارف حیاتبخش اهل بیت‌علیهم السلام بهترین راه برای تقویت و استحکام خانواده است. ارتباط قلبی بین زن و شوهر که اساسی‌ترین ارکان یک خانواده هستند، براساس رهنمودهای معصومین‌علیهم السلام تداوم می‌یابد.
در این مقاله به بررسی راه‌های تقویت عواطف اعضای خانواده در پرتو سیره و سخن اهل بیت‌علیهم السلام می‌پردازیم.
راه‌های تقویت عواطف در خانواده
۱ – گفت وگوهای محبت‌آمیز
یکی از راه‌های استحکام بنیان خانواده توجه به ارتباط کلامی است. سخنان عاطفی و بهره‌گیری از کلمات دلنشین و خطاب‌های شایسته و محبت‌آمیز مخاطب را جذب می‌کند. خواسته یا ناخواسته از گوینده راضی شده و در دلش نوعی احساس محبت سبت‌به او ایجاد می‌شود.
اگر در خانواده‌ای مرد یا زن با عبارات زیبا و دلپذیر همسرش را صدا کند، علاوه بر اینکه به فرزندان چگونه سخن گفتن را می‌آموزد، در قلب او جایگاه ویژه‌ای خواهد یافت. امیرمؤمنان‌علیه السلام می‌فرماید: «اجملوا فی الخطاب تسمعوا جمیل الجواب; (۲) زیبا سخن بگویید تا سخن زیبا بشنوید.»
خطاب‌های ملاطفت‌آمیز و دلربا روح و جسم را نوازش داده، همسر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بعضی از عبارات، آن قدر قشنگ و دوست داشتنی است که هرگز تا آخر عمر فراموش نمی‌شوند.
رسول گرامی اسلام با توجه به این نکته فرمود: «قول الرجل للمراه انی احبک لا یذهب من قلبها ابدا; (۳) مردی که به زنش بگوید: من ترا دوست دارم، [اثر این سخن] هرگز از دل زن بیرون نمی‌رود.» اساسا مرد و زن مسلمان باید زبان خویش را به سخن نیک عادت دهند، زیرا انسان فطرتا از عبارت‌های جذاب و مهرافزا استقبال می‌کند و نسبت‌به انسان‌های نیکو سخن، در دل خویش احساس محبت می‌نماید.
امام علی‌علیه السلام در گفتار نغز و حکیمانه خویش فرمود: «عود لسانک لین الکلام و بذل السلام یکثر محبوک و یقل مبغضوک; (۴) زبانت را به سخنان ملایم و لطیف و سلام کردن به دیگران عادت بده تا دوستانت زیاد و دشمنانت کم شوند.»
البته سخن گفتن محبت‌آمیز به ویژه در میان زن و شوهر باید با ادب خاصی همراه باشد. چرا که به زبان آوردن کلمات مهرانگیز و عاطفه‌آمیز که محترمانه در محیط خانواده ادا می‌شود با عبارات سبک و شخصیت‌شکن کاملا متفاوت است، به ویژه در میان فرزندان و بیگانگان شدیدا مذموم بوده و تاثیر منفی در دیگران خواهد داشت. از سوی دیگر از گفتار زشت در روایات نهی شده است. بعضی از کلمات مستهجن و نامناسب به ویژه آن که زمان و مکان هم در آن رعایت نشده باشد، در دیگران ایجاد خشم و تنفر می‌کند. مولای متقیان در سخن دیگری به این گفتارهای زشت و مستهجن اشاره کرده و می‌فرمایند: «ایاک و مستهجن الکلام فانه یوغر القلب (۵); از گفتن سخنان مستهجن و ناپسند بپرهیز که دل را پر از خشم و کینه می‌کند.»
تاثیر بعضی از کلمات زشت و گزنده در روح انسان سال‌ها بلکه تا آخر عمر باقی می‌ماند، چنانکه شاعر عرب گفته است:
جراحات السنان لها التیام و لا یلتام ما جرح اللسان
زخم‌های نیزه و شمشیر که به جسم انسان وارد می‌شود بعد از مدتی خوب می‌شود و بهبود می‌یابد اما زخم‌ها و صدماتی که توسط زبان و عبارات گزنده بر روح انسان فرود می‌آید، مرهم‌پذیر نبوده و جبران نمی‌شود.»
۲ – صدا کردن با بهترین نام
صدا کردن همسر با نامی که بیشتر دوست دارد، در ایجاد انس و الفت در میان زوجین تاثیر به سزایی خواهد داشت. پیامبر گرامی اسلام توصیه فرموده است که برای افزایش مهر و صفا در میان مسلمانان، همدیگر را با نام زیبا و محترمانه صدا بزنند: «ثلاث یضفین ود المرء لاخیه المسلم یلقاه بالبشر اذا لقیه و یوسع له فی المجلس اذا جلس الیه و یدعوه باحب الاسماء الیه; (۶) سه چیز دوستی و محبت‌بین دو مسلمان را افزایش داده [و صفا و صمیمیت را در میان آن‌ها تقویت می‌کند.] ۱. هنگام ملاقات، با خوشرویی و چهره‌ای گشاده برخورد کند. ۲. اگر می‌خواهد در کنار او بنشیند برایش جا باز کند. ۳. به بهترین نامی که دوست دارد او را صدا بزند.»
۳ – سلام کردن به همدیگر
طبق آموزه‌های اسلام، سلام کردن با صدای رسا و واضح و با آهنگی عاطفی و جذاب موجب تقویت روابط بین زن و شوهر خواهد شد. سلام با لحنی عاطفی، کینه‌ها را از بین برده، روحیه‌ها را تقویت کرده و دل‌ها را به هم نزدیک می‌نماید. سلام دادن به جمع خانواده و به ویژه زن و شوهر به یکدیگر، نشاط آور و فرح‌بخش است.
امام صادق علیه السلام فرمود: «یسلم الرجل اذا دخل علی اهله (۷); وقتی شوهر به خانه وارد می‌شود باید به اعضای خانواده (به ویژه همسرش) سلام کند.»
۴ – اظهار علاقه و ابراز محبت
زوج جوانی که با هم پیمان زناشویی می‌بندند، معمولا بر مبنای علاقه درونی و عشق پاکی است که به یکدیگر دارند. اما آنچه که در اسلام تاکید شده و بنیان خانواده را تقویت می‌کند و محبت و الفت را میان زوج جوان افزایش می‌دهد اظهار و ابراز آن است.
امام صادق‌علیه السلام می‌فرماید: «اذا احببت رجلا فاخبره بذلک فانه اثبت للموده بینکما; (۸) هرگاه شخصی را دوست داشتی، دوستی خود را به او اعلام کن، زیرا این عمل انس و الفت را بین شما پایدارتر می‌کند.»
البته ابراز محبت از طرف خانم‌ها نسبت‌به شوهرشان از ویژگی خاصی برخوردار است. امام صادق‌علیه السلام در روایتی به خانم‌های مسلمان توصیه می‌کند که نه تنها به شوهران خود اظهار محبت نمایند، بلکه اظهار علاقه آنان، همراه با دلربایی باشد.
«ولا غنی بالزوجه فیما بینها و بین زوجها الموافق لها عن ثلاث خصال … و اظهار العشق له بالخلابه والهیئه الحسنه لها فی عینه; (۹) زن برای موفقیت در زندگی مشترک با همسر خویش از مراعات سه چیز ناگزیر است … [که از جمله آن‌ها] اظهار عشق و محبت‌به همراه طنازی و دلربائی و جلوه گری برای شوهر محبوب خویش است.»
۵ – دلجویی، استقبال، بدرقه
خانواده کانون آرامش و راحتی بخش انسان است. مردی که در بیرون منزل با انواع مشکلات درگیر است و با ناملایمات فراوانی برخورد می‌کند و گاهی در راه کسب حلال و تهیه معیشت‌خانواده خود سخنان ناروا شنیده و لطمه‌های روحی را متحمل می‌شود; دوست دارد هنگام برگشت‌به خانه کسی از او دلجوئی کند، حرف دلش را بشنود و با سخنان آرامبخش خود مرهم دردهای انباشته دل او باشد. دلش می‌خواهد هنگامی که در منزل را باز می‌کند، کسی با چهره‌ای گشاده و لبی خندان و لحنی عاطفی از او استقبال نموده و آنچه را که در دست دارد با تکریم و رضایتمندی از او تحویل بگیرد و این فرد جز همسر صالح و مهربان او فرد دیگری نخواهد بود. در این صورت چنین زنی از دوستان خدا بوده و پاداش بزرگی خواهد داشت. این همسر مهربان با عمل خود شوهر خود را راضی نموده، پاداش معنوی کسب کرده و رضایت و خشنودی پروردگار متعال را بجان خریده است.
× مردی به محضر رسول خداصلی الله علیه وآله آمده و عرضه داشت: «ان لی زوجه اذا دخلت تلقتنی و اذا خرجت‌شیعتنی و اذا راتنی مهموما قالت لی: ما یهمک؟ ان کنت تهتم لرزقک فقد تکفل لک به غیرک و ان کنت تهتم لامر آخرتک فزادک الله هما.
فقال رسول الله صلی الله علیه وآله: ان لله عمالا و هذه من عماله، لها نصف اجر الشهید; (۱۰)
یا رسول‌الله! من همسری دارم که هرگاه وارد خانه شوم به استقبالم می‌آید و چون می‌خواهم از منزل بیرون روم مرا بدرقه می‌کند. هر گاه مرا اندوهگین ببیند می‌گوید: چه چیز تو را اندوهگین کرده؟ اگر برای مخارج زندگی‌ات ناراحتی، مطمئن باش که دیگری (خداوند) عهده‌دار آن است (و با داشتن چنین ضامن معتبری که روزی تو را تضمین کرده، تو نباید اندوهگین باشی) و اگر برای آخرت [و گرفتاری‌های قبر و قیامت] غصه می‌خوری، خداوند اندوهت را زیاد کند. (و باید چنین باشی.) رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: خداوند [در روی زمین] کارگزارانی دارد و این زن یکی از آن‌ها است. برای او نصف پاداش شهید میباشد.»
× علی‌علیه السلام در مورد بانوی بانوان و همسر نمونه تاریخ می‌فرماید: «فوالله ما اغضبتها و لا اکرهتها من بعد ذلک علی امر حتی قبضهاالله عزوجل الیه و لا اغضبتنی و لا عصت لی امرا، و لقد کنت انظر الیها فتکشف عنی الغموم و الاحزان بنظری الیها; (۱۱) به خدا سوگند بعد از ازدواج با فاطمه‌علیها السلام بر او خشمگین نشدم و او را به کاری مجبور نکردم تا زمانی که خداوند متعال او را گرفت. و او مرا ناراحت نکرد و هیچگاه با من مخالفت ننمود، و به او نگاه می‌کردم و با نگاه کردنم به او تمام غم و اندوه‌های دلم برطرف می‌شد.»
حضرت فاطمه‌علیها السلام در خانه علی‌علیه السلام با عشق و صفا و صمیمیت زندگی کرد و در آخرین لحظات زندگی به شوهر وفادار خویش صادقانه اظهار داشت: «یابن عم ما عهدتنی کاذبه ولا خائنه ولا خالفتک منذ عاشرتنی; ای عموزاده! هیچ گاه دروغ و خیانتی در زندگی از من ندیدی و از وقتی که با من زندگی مشترک آغاز نمودی، هرگز با دستورات تو مخالفت نکردم.» علی نیز در جواب او فرمود: «معاذالله انت اعلم بالله و ابر و اتقی و اکرم و اشد خوفا من الله من ان اوبخک بمخالفتی; (۱۲) پناه به خدا. [ای دختر پیامبر!] تو نسبت‌به خدا داناتر و نیکوتر و پرهیزکارتر و بزرگوارتر و هراسناک‌تر از آنی که بخواهم در مورد مخالفت‌با خود، تو را سرزنش و توبیخ نمایم.
× ابوطلحه انصاری از اصحاب بزرگ پیامبرصلی الله علیه وآله بود. او پسری داشت که بسیار مورد علاقه وی بود، اتفاقا این طفل مریض شد. مادرش ام سلیم از زنان با شخصیت صدر اسلام بود، و چون به محبت و علاقه بیش از حد ابوطلحه به پسر آگاه بود، هنگامی که فهمید بچه از دست‌خواهد رفت، ابوطلحه را نزد رسول خداصلی الله علیه وآله فرستاد و بعد از بیرون رفتن شوهر از منزل، بچه از دنیا رفت. ام سلیم او را در جامه‌ای پیچیده در کنار اطاق گذاشت و فورا غذای مطبوعی برای شوهر تهیه کرد و خودش را برای پذیرایی شوهر با عطر و وسائل آرایش آراست.
وقتی ابو طلحه بازگشت و حال فرزند خویش را پرسید، او جواب داد: خوابیده است. سؤال کرد: غذایی هست؟ ام سلیم خوراکی را که تدارک دیده بود آورد … و سپس در حالی که مرد آرامش خود را باز یافته بود، ام سلیم به وی گفت: ای ابوطلحه! چندی پیش امانتی از شخصی نزد ما بود، حال اگر ما آن را به صاحبش بازگردانیم نارحت می‌شوی؟ مرد گفت: چرا باید ناراحت‌بشوم؟ نه!.
زن گفت: پسر تو نزد ما یک امانت‌خدایی بود، خداوند امروز او را از ما گرفت.
ابوطلحه بدون تغییر حالت گفت: در این صورت من به صبرو شکیبایی (از تو که مادرش هستی) سزاوارترم!. آنگاه دو رکعت نماز خوانده و دوباره به حضور پیامبر اکرم‌صلی الله علیه وآله رسید و ماجرا را بازگو نمود.
پیامبر گرامی اسلام ضمن سخنانی فرمود: «الحمدلله الذی جعل فی امتی مثل صابره بنی اسرائیل; سپاس خدای را که در امت من نیز مانند زن صابره و شکیبای بنی‌اسرائیل قرار داد.» (۱۳) در اثر دعای پیامبر، خداوند به آن زوج با ایمان و خوشبخت فرزندی عنایت کرد که او را عبدالله نامیدند. ابوطلحه صاحب نه پسر شد که همه قاری قرآن بودند. (۱۴)
۶ – همدلی در انتخاب نوع غذا
هماهنگی و همدلی در انتخاب نوع غذا از جمله عواملی است که ارتباط زن و شوهر را تقویت کرده و بنیان خانواده را استحکام می‌بخشد. اگر زوجین در مساله غذا و خوراک تفاهم داشته باشند و شرایط همدیگر را مراعات کنند، بسیاری از مشکلات و اختلافات خانواده‌ها حل می‌شود. اگر مرد غذایی را دوست دارد وانتظار دارد که در منزلش تهیه شود، می‌تواند علاوه بر اینکه لوازم مورد نیاز را تهیه می‌کند، همسر خویش را از آن آگاه سازد. ولی اگر برای او فرقی نمی‌کند که معمولا هم شوهران مسلمان و متعهد چنین اند و در مورد غذای روزانه خویش سختگیری و موشکافی نمی‌کنند، در این صورت از غذای تهیه شده استفاده کرده و با کمال متانت و بزرگواری از همسر هنرمند خویش قدردانی و تشکر می‌نماید و با بهانه‌های مختلف زحمات وی را نادیده نمی‌گیرد. رسول اکرم‌صلی الله علیه وآله فرمود: «المؤمن یاکل بشهوه عیاله والمنافق یاکل اهله بشهوته; (۱۵) انسان با ایمان، مطابق میل و خواسته عیالش غذا می‌خورد و خانواده انسان منافق، مطابق میل و خواسته وی غذا می‌خورند.»
در سیره و روش پیامبرصلی الله علیه وآله آمده است که آن حضرت هیچگاه در مورد انتخاب نوع غذا سختگیری نمی‌کرد و با خانواده‌اش همراه می‌شد: «کان رسول‌الله‌صلی الله علیه وآله یاکل کل الاصناف من الطعام و کان یاکل ما احل الله له مع اهله و خدمه اذا اکلوا; (۱۶) رسول خداصلی الله علیه وآله از هر نوع غذا می‌خورد و غذایی که خداوند آن را برایش حلال نموده است‌به همراه خانواده و خدمتگزارش تناول می‌کرد.»
آنچه در این مورد لازم است مورد توجه بانوان مسلمان قرار گیرد این است که تهیه خوراک لذیذ و پختن غذاهای خوشمزه در جلب رضایت‌شوهر و تمایل قلبی وی به سوی همسرش تاثیر بسزایی دارد. کدبانوی شایسته با هنرنمایی خویش، در آفریدن دست‌پخت‌های لذیذ و نشاط آور، بذر محبت را در قلب شوهر خویش کاشته، و صفا و صمیمیت را به کانون پر مهر خانواده به ارمغان می‌آورد.
امام صادق‌علیه السلام هنگامی که می‌خواهد زن خوب و شایسته را معرفی نماید، به دو ویژگی مهم که از هنرمندی و شایستگی‌های زنان پسندیده نشات می‌گیرد اشاره کرده و می‌فرماید: «خیر نسائکم الطیبه الریح، الطیبه الطبیخ; (۱۷) بهترین زنان شما زنی است که خوشبو بوده و در آشپزی، خوش دست پخت‌باشد.»
پیامبر خداصلی الله علیه وآله فرمود: «خیر نسائکم الطیبه الطعام; (۱۸) بهترین زنان شما زنی است که غذای پاکیزه و دلپسند درست کند.»
۷ – فراهم نمودن مخارج خانواده
مهم‌تر از فراهم نمودن سفره‌های پاکیزه و غذاهای لذتبخش که از هنرهای اساسی بانوان مسلمان بوده و به پاکیزگی و آرایش ظاهری مربوط می‌شود، تهیه آذوقه و خوراک حلال از سوی مرد است که به عنوان مدیر خانواده، مسؤولیت فراهم کردن خوراک اعضای خانواده به عهده اوست. در این مورد اگر مردان با ایمان وظیفه خویش را در مورد به دست آوردن روزی حلال و پاکیزه به خوبی‌انجام دهند مقام بس بلندی را در پیشگاه خداوند متعال کسب خواهند نمود. آنان روز قیامت رو سفید و با چهره‌ای گشاده و نورانی همچون ماه شب چهارده به محشر وارد خواهند شد.
امام باقرعلیه السلام می‌فرماید: «من طلب الرزق فی الدنیا استعفافا عن الناس و سعیا علی اهله و تعطفا علی جاره لقی الله عزوجل یوم القیامه و وجهه مثل القمر لیله البدر; (۱۹) هر کس در دنیا به دنبال روزی حلال برود به قصد اینکه نیازمند و محتاج دیگران نباشد و مخارج زن و فرزندش را تامین نماید و به همسایه‌ها [و هم‌نوعان مستمند خود] یاری رساند، چنین فردی در روز قیامت‌با سیمایی [نورانی] مانند ماه شب چهارده با خداوند ملاقات خواهد کرد.» و امام صادق‌علیه السلام نیز می‌فرماید:
«الکاد علی عیاله من حلال کالمجاهد فی سبیل‌الله; (۲۰) مرد تلاشگری که برای تهیه روزی حلال و مشروع برای خانواده‌اش می‌کوشد، مانند مجاهدی است که در راه خدا جهاد می‌کند.» امام رضا علیه السلام نیز فرمود: «الذی یطلب من فضل‌الله عزوجل ما یکف به عیاله اعظم اجرا من المجاهد فی سبیل‌الله عزوجل; (۲۱) کسی که از فضل و عنایت پروردگار به دنبال روزی حلال می‌رود به اندازه‌ای که مخارج خانواده خود را تامین کند، از رزمنده‌ای که در راه خداوند متعال جهاد می‌کند پاداش افزونتری دارد.»
۸ – تقویت محبت علی علیه السلام
به تجربه ثابت‌شده است کسانی که با دین و شعائر دینی و محبت اهل بیت‌بزرگ می‌شوند معمولا انسان‌هایی با کمال و منضبط بوده و سعی می‌کنند در معاشرت خود با دیگران حقوق آنان را مراعات کرده و از ظلم و بی‌عدالتی بپرهیزند. آنان در اثر علاقه‌ای که به کامل‌ترین انسان‌ها دارند، خواسته یا ناخواسته به سوی کمال قدم بر می‌دارند و می‌خواهند اهل بیت‌علیهم السلام را اسوه و الگوی خویش در زندگی قرار دهند.
در مورد نقش سازنده و الفت آفرین عشق اهل بیت‌علیهم السلام در میان انسان‌ها، در زیارت جامعه کبیره چنین می‌خوانیم: «بموالاتکم علمنا الله معالم دیننا و اصلح ما کان فسد من دنیانا و بموالاتکم اتلفت الفرقه; خداوند به سبب دوستی شما نشانه‌های دینمان را به ما آموخت و آنچه از دنیایمان تباه شده بود اصلاح کرد و به سبب موالات و دوستی شما تفرقه‌ها به همدلی گرائید.»
۹ – هدیه دادن به همسر
احترام به شخصیت افراد، در وجود آنان عشق و محبت می‌آفریند. هدیه دادن نوعی احترام به طرف مقابل محسوب می‌شود و انسانی که هدیه را می‌گیرد بی‌اختیار و از روی فطرت خدادادی خویش، مهر و محبت هدیه دهنده را در دل خود جای می‌دهد. این نکته در روابط زناشویی از اهمیت‌خاصی برخوردار است و عامل مهمی در ایجاد انس و الفت و همگرایی نسبت‌به زن و مرد به شمار می‌رود تا آن جا که پاداش هدیه دادن مرد به همسر خویش مانند نیکی به نیازمندان است.
پیامبر عظیم‌الشان اسلام در این مورد می‌فرماید: «من دخل السوق فاشتری تحفه فحملها علی عیاله کان کحامل صدقه الی قوم محاویج; (۲۲) مردی که وارد بازار شود و تحفه‌ای برای خانواده‌اش بخرد، اجر و پاداش او برابر با کسی است که نیازهای نیازمندان را برآورد.»
هدیه، دل‌ها را پر از صفا و صمیمیت کرده و غبار کدورت را از دل‌ها پاک می‌کند. به ویژه آن که اهدای تحفه در مناسبت‌های خاصی باشد که خاطرات خوش آن روز با شادمانی اهدای تحفه عجین گردیده و تاثیر نشاط‌آور آن را چندین برابر نموده و در خاطره‌ها، ماندگار و همیشگی می‌سازد. به همین خاطر برای روزهای نشاط و سرور و عیدها، دستورات مخصوصی از طرف پیشوایان دینی در مورد رفاه و آسایش و توسعه اقتصادی خانواده به ما رسیده است.
امام صادق‌علیه السلام در ضمن شمارش وظایف مرد نسبت‌به همسرش در خانه می‌فرماید: «ولا یکون فاکهه عامه الا اطعم عیاله منها ولا یدع ان یکون للعید عندهم فضل فی الطعام ان ینیلهم من ذلک شیئا مما ینیلهم فی سائر الایام; (۲۳) هر میوه‌ای که همه مردم از آن می‌خورند، باید به خانواده‌اش بخوراند و خوراکی‌هایی که مخصوص ایام عید است و در غیر ایام عید به آن‌هانمی‌رساند، در روزهای شادی و عید به آنان برساند.»
پی‌نوشت‌ها:
۱) روم/ ۲۱.
۲) غررالحکم، ص ۴۳۶.
۳) وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۲۳، الکافی، ج ۵، ص ۵۶۹.
۴) غررالحکم، ص ۴۳۵; عیون الحکم و المواعظ، ص ۳۴۰.
۵) همان، ص ۲۱۴.
۶) اصول کافی، ج ۲، ص ۶۴۳.
۷) بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۲.
۸) اصول کافی، ج ۲، ص ۶۴۴.
۹) بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۳۷ و تحف‌العقول، ص ۳۲۳.
۱۰) وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۳۲.
۱۱) مناقب خوارزمی، ص ۳۵۴.
۱۲) بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۹۱.
۱۳) بحارالانوار، ج ۷۹، ص ۱۵.
۱۴) صحیح بخاری، ج ۲، ص ۱۰۴، مسکن الفؤاد، ص ۶۸.
۱۵) جامع‌السعادات، ج ۲، ص ۱۴۵.
۱۶) مکارم الاخلاق طبرس، ص ۲۶، چهل حدیث تغذیه، ص ۵.
۱۷) المهذب البارع، ابن فهد حلی، ج ۳، ص ۱۷.
۱۸) الکافی، ج ۵، ص ۳۲۵.
۱۹) التحفه السنیه جزایری، ص ۲۲۷.
۲۰) من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۱۲۴; وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۶۷.
۲۱) الکافی، ج ۵، ص ۸۸.
۲۲) امالی صدوق، ص ۶۷۲; وسائل الشیعه، ج ۲۱، ص ۵۱۴.
۲۳) جامع‌المدارک، ج ۴، ص ۴۸۵; وسائل الشیعه، ج ۲۱، ص ۵۱۳.
عبد الکریم تبریزی
مبلغان
