فرقه اسماعیلیه

امامان در بعضی از دوره ها مستور و در بعضی دیگر آشکار هستند . به اعتقاد اسماعیلیان ، در دوره ستر ( یاغیبت امام ) دعات موظف اند که ابلاغ امر کنند . در این دوره ، فقط باب و نخبگان قادر به رویت امام هستند .
فرقه ” اسماعیلیه ” از فرق منشعب مذهب شیعه است . ظهور این فرقه ، نتیجه اختلاف در امامت اسماعیل با برادرش حضرت موسی بن جعفرالکاظم ( علیهما السّلام ) بوده است . اینان معتقد بودند که بعد از امام جعفر صادق ( علیه السّلام ) چون پسرش اسماعیل پیش از پدر در گذشته امامت محمد بن اسماعیل منتقل شده که سابع تام بوده و دور هفت به او خاتمه یافته است .
در اعتقاد آنان ، تاریخ بشر به چند دور تقسیم می گردد و هر دور با پیامبری ” ناطق ” و امامی ” اساس ” آغاز می شود . ناطقان ، همان پیامبران اولوالعزم اند که تعداد آنان هفت نفر است و پس از هر ناطقی ، هفت امام روی کار می آیند . دوره هر پیامبری هزار سال است و چون دور او به سر رسد ، پیامبر دیگری با شریعتی نو ظهور می کند . این پیامیر شریعت پیشین را نسخ می نماید . امام ( یا اساس یا وصی ) عالم به علم تاویل شریعت است . اسماعیلیان موضوع تاویل و هزاره ها را از مانویان و زردشتیان اخذ کرده بودند . همچنین ، آنان معتقد بودند اندکی از افراد بشر می توانند از طریق تاویل امامان ، به حقایق باطنی دین دست یابند که این افراد ، همان اهل هدایت یا اعضای فرقه هادیه اسماعیلیه هستند .
از دیدگاه اسماعیلیان ، افراد بشر به دو گروه تقسیم می شوند :
? ) ویژگان یا نخبگانی که با طی مراحل مختلف به باطن شریعت دست می یابند
? ) و دیگر ، عالم یا اکثریت غیر اسماعیلی که فقط قادر به درک مفاهیم ظاهری مذهب هستند . همچنین ، سازمان مذهبی اسماعیلیان بر مراتب و درجات منظمی استوار بود که از پایین به بالا ، عبارت بودند از :
? مستجیب ( تازه وارد به گروه ) ،
? ماذون ،
? داعی ،
? حجت ،
? باب و امام .
امامان در بعضی از دوره ها مستور و در بعضی دیگر آشکار هستند . به اعتقاد اسماعیلیان ، در دوره ستر ( یاغیبت امام ) دعات موظف اند که ابلاغ امر کنند . در این دوره ، فقط باب و نخبگان قادر به رویت امام هستند . آنان دوره ستر را از دوره محمد اسماعیل تا قیام عبیدالله المهدی در قیروان می دانند . معروفترین داعیان اسماعیلی در این دوره ، ابو عبدالله حسن بن احمد زکرویه ( معروف به ابوعبدالله شیعی ) و میمون قداح بودند که خود اصل ایرانی داشتند .
در سال ??? ه . ق . ابوعبدالله الشیعی بذر دعوت اسماعیلی را در میان قبایل کتامه ( در شمال آفریقا ) پراکند . وی عبید الله المهدی را که در سجلماسه محبوس بود ، آزاد کرد و بر تخت دعوت اسماعیلیان نشاند . عبیدالله پس از استقرار در قیروان ، مدعی خلافت و امامت اسلام شد . نام دعوت اسماعیلیان به دلیل انتساب به حضرت فاطمه ( سلام الله علیها ) ، دخت گرامی پیامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله و سلم ) ، ” فاطمی ” خوانده شد . این دعوت ، به سرعت در سراسر شمال آفریقا ، یمن ، بحرین ، شام ، فلسطین ، و ایران انتشار یافت .
در اندک مدتی خلافت شیعی اسماعیلی توانست با خلافت عباسیان بغداد همپایی کند . حتی دریای مدیترانه را برای اروپاییان ناامن سازد و بنادر فرانسه را غارت کند .
همچنین ، بند ، ” جنوا ” را هم به تصرف خود درآورد . جوهر سیسیلی در دوران المعزلدین الله ( ??? – ??? ه . ق .) مصر را از تصرف اخشیریان در آورد و ” جامع الازهر ” را که نامش از نام حضرت زهرای ازهر – علیها السلام – گرفته شده است ، تاسیس کرد .
در دوران عزیز پنجمین خلیفه ( ??? – ??? ه . ق . ) دولت فاطمی به اوج قدرت رسید و از اقیانوس اطلس تا دریای سرخ ، یمن ، مکه و دمشق گسترش یافت . حتی ، یکبار در موصل نام خلیفه فاطمی در خطبه ذکر شدو قدرت بغداد در مقابل آن تحقیر گردید .
داعیان اسماعیلی که از آغاز دعوت در ایران بودند ، در دیلمان و الموت و قهستان و دامغان و سیستان ( که هنوز سنتهای باستانی و سنن و شعایر شیعی مذهبان یا سابقه دارالهجره های خوارج را در اذهان داشت ) مورد پذیرش قرار گرفتند . معروفترین آنان، ابوحاتم رازی ( متوفی به سال ??? ه . ق . ) در منطقه دیلم و عبدالملک کوکبی در گردکوه دامغان و اسحاق ( ابو یعقوب سگزی ) در ری و حسین بن مرورودی در خراسان بودند .ابوحاتم رازی گروهی از دیلمیان را از جمله اسفار شیرویه ، مردآویچ زیاری ، یوسف ابی الساج ( عامل ری ) را به کیش خود آورد . محمد نخشبی کار مرورودی را در خراسان دنبال کرد و بسیاری از رجال دولت سامانی دعوت او را پذیرفتند . ولی در نتیجه دخالت سران نظامی، و لشکریان ترک تبار سامانی ، بسیاری از اسماعیلیان و از جمله محمد نخشبی به قتل رسیدند و همچنین ، ابو یعقوب سگزی هم به دست خلف ابن احمد صفاری ( متوفی به سال ??? ه . ق . ) کسته شد .
پس از سامانیان ، قتل و تعقیب اسماعیلیان به دست سلطان محمود غزنوی ادامه یافت و بسیاری از اسماعیلیان طالقان خراسان که از ابو علی سیمجوری در مقابل محمود حمایت می کردند ، به قتل رسیدند و اسماعیلیان مولتان هند هم تبعید شدند . ولی ، نه نتها این کشتارها و تعقیبها به فعالیت داعیان پرشور اسماعیلی خاتمه نداد ، بلکه دعوت آنان در سراسر قرون چهارم و پنجم هجری ادامه یافت .
شاخصترین چهره مبلغان اسماعیلی در قرن پنجم ، ناصر خسرو قبادیانی بود . فعالیت او از آغاز عهد سلجوقی شروع شد تبلیغات ناصر خسرو در مازندران و خراسان باعث گردید که فرقه خاصی از اسماعیلیان ، به نام ” ناصریه ” در این نواحی پدید آید .
در ناحیه جبال نیز ( در همین اوان ) دعات دیگر فاطمی سرگرم نشر دعوت بودند . نام آورترین آنان ، عبدالملک عطاش و پسرش ( احمد ) بودند . احمد قبل از دستگیری و کرگ دلخراش خود ، به حسن بن علی بن محمد صباح ( که به وسیله امیر ضراب و بونجم سراج به کیش اسماعیلی در آمده بود ) توصیه کرد که به مصر برود . حسن در سال ??? ه . ق . به مصر رفت ، ولی با وجود تلاش فراوان نتوانست با المستنصربالله ( هشتمین خلیفه فاطمی ) ملاقات کند . وی پس از یک سال و نیم توقف در مصر ، در سال ??? ه . ق . به ایران بازگشت .
حسن مدت ده سال نواحی شمال و مرکز و شرق و غرب ایران را برای بدست آوردن پایگاهی مناسب زیر پا گذاشت . سرانجام ، در سال ??? ه . ق . با کمک قاضی حسین قاینی ( حاکم سابق ترشیز ) و اسماعیلیان دیلم ، مکان مناسب را به دست آورد . وی قلعه الموت را تصرف کرد . این قلعه در سال ??? ه . ق . به وسیله یکی از ملوک جستانی دیلم ساخته شده بود . حسن بعد از تعمیر قلعه ، آن را پایگاه دعوت جدید خود قرارداد ??? ه . ق . قاضی حسین قاینی را به دعوت قهستان و خراسان فرستاد . وی با کمک اسماعیلیان قهستان قلعه باستانی ” دره ” را ، در ??? کیلومتری جنوب شرقی بیرجند و در مجاورت سیستان تصرف نمود .
تصرف ” الموت ” در دیلم ” دره ” در قهستان ، دولت سلجوقی را متوجه خطر دعوت اسماعیلیان نمود و آنان را به واکنش شدیدی وادار کرد . امیر یورونتاش در الموت و قزل ساروغ با متحد سیستانی خود ( بهاء الدوله ) به حملاتی علیه اسماعیلیان دست یازیدند . اما ، مقاومت محصوران و مرگ ملکشاه عملیات را ناتمام گذاشت و همزمان با آن ، ابو طاهر ارانی دیلمی نیز به زندگی وزیر سالخورده خراسان ( خواجه نظامی الملک ) خاتمه داد .
گویا تقدیر بر این بود که دستار وزارت و تاج شاهی همزاد یکدیگر باشند این عمل شهرتی عالمگیر برای کارد زنان صباحی فراهم آورد . اسماعیلیان با استفاده از فترت مرگ سلطان و وزیر ، به تصرف دژهای دیگری دست زدند و در سال ??? ه . ق . میان دو فرزند او ، یعنی المصطفی لدین الله مشهور به نزار و المستعلی بالله احمد ، که هر دو مدعی جانشینی پدر بودند ، اختلاف افتاد . در نتیجه اسماعیلیان به دو گروه ” نزاری ” و ” مستعلوی ” تقسیم شدند . اسماعیلیان ایران و شام به صورت رسمی طرفدار ” نزار ” شدند . و اسماعیلیان مصر و بلاد مغرب ، به امامت ” مستعلی ” معتقد شدند . استقلال جنبش اسماعیلیان ایران و جدایی آن از مصر ، به دعوت نزاریان روح و شور جدیدی بخشید .
نزاریان در سال ??? ه . ق . قلعه ” لمسر ” را در الموت تصرف و آن را تعمیر و نوسازی نمودند . فساد داخلی دولت سلجوقی و نظام اقطاعی آن ، نیروی اسماعیلیان را در الموت و قهستان به مثابه نیرویی نجات بخش ساخته بود تا آنجا که منور سیمجوری ( از بازماندگان خاندان کهن سیمجور ) قلعه طبس مسینان را به علت دراز دستی حاکم سلجوقی ، به اسماعیلیان وگذار نمود و همانند او عمید مسعود زورآبادی ( رئیس منطقه تر شیز ) از ستم ترکان به اسماعیلیان پناه برد . بعدها ، تلاش فرزندان علاءالدین مسعود زورآبادی برای احیای خطبه نه نام عباسیان ، نتیجه نبخشید و خطیب ترشیز به وسیله اسماعیلیان و هواخواهان خشمگین ایشان پاره پاره شد .
منطقه قهستان از ” دره ” در جنوب ، تا ترشیز در شمال ، و از طبس مسینان در شرق ، تا طبس گیلکی در غرب ، به تصرف اسماعیلیان درآمد . اسماعیلیان طبس گیلکی در پشت سر امیری از یک خانواده قدیمی با سنتهای کهن مذهبی اسماعیلی قرار گرفتند و در جدال فرزندان ملکشاه ( بر کیارق و سنجر ) به نفع برکیارق وارد کارزار شدند ، که چندان هم موفق نبود . با محکم شدن جای پای اسماعیلیان در الموت و قهستان ، آنان آماده پیشروی در نقاط دیگر و گسترش متصرفات خود شدند . در سال ??? ه . ق . قلعه ” گردکوه ” یا ” گنبدان دژ ” در ?? کیلومتری ارتفاعات شمالی دامغان ، به وسیله رئیس مظفر مستوفی اصفهانی ( حامی قدیمی اسماعیلیان ) فتح شد .
در همین سال ، قلعه شاه در اصفهان به وسیله احمد بن عبدالملک عطاش تصرف شد .
ا
سماعیلیان قومس با تصرف قلاع ” استوناوند ” و ” اردهن ” و ” لاجوردی ” ، در مسیر راه ری به خراسان ، این راه را به دست خود گرفتند و از کاروانیان باج و خراج طلب کردند .