قرآن و مسئله خاتمیّت

         سوال:چگونه قرآن بر خاتمیّت پیامبر اسلام(ص) گواهی می‌دهد؟
بسیاری از افراد سؤال می‌کنند که مسلمانان جهان به پیروی از کتاب آسمانی خود بر این مطلب اتّفاق نظر دارند که پیامبر اسلام(ص) خاتم پیامبران و آخرین سفیر الهی است که برای هدایت بشر برانگیخته گردیده و آیین و کتاب و قرآن او، آخرین آیین و کتاب آسمانی است که برای جامعه بشری فرو فرستاده شده است؛ اکنون بفرمایید در کجای قرآن به خاتمیّت پیامبر اسلام(ص) تصریح شده تا از این طریق، هرگونه راه شکّ و تردید به روی افراد بی‌غرض بسته شود.
پاسخ:نخست باید توجّه نمود که شرایع آسمانی اگرچه در آغاز نظر به صورت شریعتهای مختلف جلوه می‌کند و انسان تصوّر می‌کند ادیان متعدّد و گوناگونی برای بشر عرضه شده و رابطه آنها از هم گسسته است و حدّ مشترکی میان آنها وجود ندارد، ولی حقیقت بر خلاف این تصوّر است؛ بلکه از روز اوّل، ارکان نخستین شریعتی که به وسیله حضرت نوح برای بشر عرضه شده  با حقیقت شریعتی که برای پیامبر خاتم(ص) نازل گردیده، یکی است و جهات مشترک زیادی میان آنها وجود دارد که همه آنها را به صورت یک آیین واحد و به هم پیوسته که به مرور زمان و تکامل اجتماع تکامل یافته است، درآورده و سرانجام به شکل یک آیین جامع که بشر را از هر نوع تشریع و قانون بی‌نیاز ساخته، عرضه شده است.
از این نظر، قرآن اعلام می‌کند که از روز نخست خداوند جز یک آیین که آن هم آیین «اسلام» است، آیین دیگری برای بشر تشریع نکرده است  و هرگاه بشر از غیر این آیین پیروی کند، از او پذیرفته نخواهد شد.
قرآن مجید، افکار گروهی را که ابراهیم قهرمان توحید را یهودی و یا نصرانی معرّفی می‌کنند، سخت تخطئه کرده و می‌گوید: ابراهیم مسلمانی بیش نبوده است.
بنابراین، شرایع آسمانی در حقیقت، شریعت واحدی هستند که بر اثر تکامل اجتماعات بشری و پیدایش نیازمندیهای روزافزون، تکامل یافته و سرانجام به صورت یک آیین جامع به وسیله خاتم پیامبران برای بشر عرضه شده است و در حقیقت این آیینها بسان کلاسهای مختلفی هستند که از دبستان شروع و به دوره دکترا منتهی می‌گردد.
دلایل خاتمیّتمسأله خاتمیّت و خاتم بودن پیامبر عالیقدر اسلام از نظر علما و دانشمندان اسلامی، از ضروریّات دین و بدیهیّات آیین مقدّس اسلام به شمار می‌رود و هر فرد بیگانه و اجنبی، پس از تماس با افراد و جامعه‌های اسلامی، این حقیقت را بخوبی درک و لمس می‌کند و هرگز ممکن نیست که فردی در یک محیط اسلامی زندگی نماید، امّا موضوع خاتمیّت به گوش او نخورد و از آن آگاه نگردد و این خود نشانه ضروری بودن مسأله خاتمیّت پیامبر اسلام(ص) است.
هرگاه از «ضروری» بودن آن و این که خاتمیّت مورد اتّفاق و اجماع مسلمانان جهان است، بگذریم، از میان آیات قرآن روشنترین آیه‌ای که بر خاتم بودن پیامبر اسلام(ص) تصریح می‌کند، آیه زیر است: «ما کانَ مُحَمّد اَبا اَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَلکِنْ رَسُولَ اللهِ وَخاتَمَ النَّبِیّینَ وَکانَ اللهُ بِکُلِّ شَیءٍ عَلیماً؛ محمد(ص) پدر هیچ‌یک از مردان شما نبوده و نیست؛ ولی رسول خدا و آخرین پیامبر است و خداوند به همه چیز آگاه است!»
برای روشن شدن مفادّ آیه، لازم است که پیرامون لفظ «خاتم» توضیح داده شود؛ خاتم در لغت عرب، به چیزی گفته می‌شود که با آن آخر نامه مُهر می‌گردد. در گذشته مُهر انسان به جای امضای امروز او بود و هم‌اکنون اسناد و نامه‌های مهم را علاوه بر امضا، مهر نیز می‌کنند و در دوایر دولتی و مقامات رسمی، مهر اداره موقعیّت خود را هنوز حفظ کرده است. مُهرِ نامه و یا سند، علاوه بر این که گواه بر صحّت انتساب آن به دارنده مهر است، خود دلیل بر ختم و پایان یافتن نامه و سند، به شمار می‌رود و در نتیجه محتویات نامه و یا سند، تا آنجا اعتبار دارد که در محدوده مهر قرار گیرد و چیزی که خارج از محدوده مهر باشد از اعتبار ساقط بوده و ربطی به صاحب مهر ندارد.
در گذشته برای بستن درِ ظرفهایی که محتویاتی مانند عسل و سرکه و انواع مایعات داشت به جای وسایل امروز، از قیر و یا گل مخصوصی  استفاده نموده، سپس روی آن را مهر می‌کردند تا دلیل بر دست‌نخوردگی آن باشد.
خلاصه «خاتم» یعنی چیزی که با آن نامه‌ها و اسناد و دفاتر و ظروف مهر می‌شد  و اگر در زبان عرب به انگشتر «خاتم» می‌گویند بران این است که در گذشته مهر آنان، انگشتر آنها بود، و سلاطین و شیوخ قبایل و بزرگان مملکت، نامه و اسناد خود را با انگشتر خود که معمولاً نام شخص در آن حک می‌شد، مهر می‌کردند.
هنگامی که پیامبر اسلام(ص) تصمیم گرفت دعوت خود را گسترش دهد و با پادشاهان و زمامداران وقت مکاتبه نموده و سفیری اعزم نماید، دستور داد تا برای او انگشتری تهیّه نمایند که در آن «محمّد رسول‌الله» حک گردد، وی تمام نامه‌های خود را با آن انگشتر مهر می‌کرد.
بنابراین، معنی ابتدایی «خاتم» انگشتر نیست، بلکه مفادّ اوّلی آن همان وسیله‌ای است که با آن نامه و اسناد و احیاناً درهای ظروف مُهر می‌شد و اگر به انگشتر خاتم می‌گفتند، برای این بود که با آن دو کار انجام می‌گرفت.
امروزه نیز در کشورهای عربی به انواع مهرها -از فلزّی گرفته تا پلاستیکی- که با آن نامه و اسناد و دفاتر دولتی مهر می‌گردد و یا خانه و انبار و مؤسّسه‌ای لاک و مهر می‌شود، «ختم» می‌گویند.
روی این بیان، معنای «خاتم‌النّبیین» روشن گردید، زیرا مفادّ آن این است که محمّد(ص) شخصیّتی است که با او درهای نبوّت که از زمان حضرت آدم تا زمان وی به روی بشر باز بود، مهر و بسته شد و این فیض الهی بر اثر بی‌نیازی جامعه انسانی از پیامبر و دین مجدّد، به پایان رسید و بار دیگر پیامبری پس از وی نخواهد آمد و همان‌طور که با مهر، پایان یافتن محتویات نامه اعلام می‌گردد و می‌رساند که مقصود نویسنده از نامه به آخر رسیده است، همچنین با اعزام پیامبر اسلام(ص)، پایان یافتن این فیض و به آخر رسیدن و ختم جریان این موهبت الهی، اعلام گردید و غرض از اعزام رسل و پیامبران به آخر رسید، گویی که وجود او بسان مهر است که به باب نبوّت خورده و این در را برای ابد به روی بشر بسته است.
تصرّف ناروا در معنی خاتم
خنده‌آور، تصرّف نابجا و مضحکی است که برخی از فِرَق ضالّه درباره «خاتم‌النّبیین» انجام داده‌اند و برای اغوای مریدان خود چنین وانمود کرده‌اند که مقصود از «خاتم» در آیه، همان انگشتر است و هدف از تشبیه پیامبر(ص) به انگشتر بیان موقعیّت پیامبر در میان پیامبران می‌باشد، زیرا همان‌طور که انگشتر زینت دست به شمار می‌رود، همچنین وجود پیامبر اسلام(ص) در میان پیامبران زینت آنان می‌باشد.
این تأویل به قدری سست است که حتّی پایه‌گذار این مسلک و حزب، در برخی از کتابهای خود ناچار شده است که خاتم را به همان معنی صحیح خود تفسیر کند و این تأویل غلط را رها سازد.
تفسیر خاتم به انگشتر، یک نوع خیالبافی است که برای فریب دادن ساده‌لوحان صورت گرفته است و هرگز در لغت عرب معنی واقعی «خاتم»، انگشتر نیست؛ بلکه همان‌طور که گفته شد به معنی چیزی است که با آن اسناد و دفاتر را مهر می‌کردند و اگر به انگشتر نیز خاتم می‌گفتند به این دلیل بود که با آن نیز نامه و دفتر و سند را امضا و مهر می‌کردند.
ما در تفسیر قرآن هرگز حق نداریم از پیش خود برای لغتی معنایی بتراشیم، بلکه باید از استعمالات رایج در میان عرب‌زبانان پیروی کنیم؛ در صورتی که هیچ‌گاه در لغت عرب لفظ خاتم کنایه از زینت به کار نرفته و هرگز نمی‌گویند فلانی خاتم خانواده خود است و مقصود این باشد که او زینت آنهاست و اگر هدف از توصیف پیامر به خاتمیّت، بیان موقعیّت او در میان آنان بود و این که او زینت این گروه است، لازم بود از استعمالات رایج در این زمینه پیروی نموده و بگوید: پیامبر اسلام «تاج» و «اکلیل» انبیاست.
چهارده قرن همه مسلمانان جهان از این لفظ همان معنای خاتمیّت را فهمیده‌اند و در احادیث اسلامی در بیان موقعیّت پیامبر(ص) نسبت به خاتمیّت این لفظ به کار برده شده است.
امام صادق(ع) می‌فرماید:
«اِنَّ اللهَ خَتَمَ بِنَبِیِّکُمُ النّبِیینَ، فَلا نَبِیَّ بَعْدَهُ، وَخَتَمَ بِکِتابِکُمُ الْکُتُبَ فَلا کِتابَ بَعْدَهُ، وَاَنْزَلَ فیهِ تِبْیانُ کُلِّ شَیءٍ؛ خداوند به وسیله پیامبر شما بابت نبوّت را ختم نمود، دیگر پس از او پیامبری نخواهد آمد و با کتاب او به نزول کتاب آسمانی پایان داده، پس از آن دیگر کتابی نازل نخواهد شد؛ این کتاب روشنگر همه چیز است!»
برخی از آنان تصرّف نابجای دیگری در لفظ «خاتم» نموده‌اند و می‌گویند که خاتم در آیه به معنای مُهر است، ولی هدف از توصیف پیامبر به «خاتم پیامبران» همان تصدیق حقّانیّت انبیای گذشته است؛ زیرا همان‌طور که مهر گواهی بر صحّت مضامین یک نامه می‌دهد، همچنین پیامبر اسلام نیز بر صحّت و استواری همه پیامبران گواه است.
این تفسیر از نظر بی‌پایگی دست‌کمی از اوّلی ندارد، زیرا درست است که مهر بر صحّت یک نامه گواهی می‌دهد، ولی هرگز در لغت عرب سابقه ندارد به شاهد و گواه، خاتم بگویند بطوری که اگر کسی پای نامه‌ای را امضا کرد و یا بر حادثه‌ای گواهی داد، بگویند او «خاتم» است.
گذشته از این، تصدیق انبیا از خصایص پیامبر اسلام(ص) نیست و هر پیامبر بعدی نه تنها مصدّق پیامبر پیشین، بلکه تمام انبیای گذشته بوده است؛ خداوند حضرت مسیح را چنین معرّفی می‌کند: «وَاِذْ قالَ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ یا بَنی اِسْرائیلَ انِّی رَسُولُ اللهِ اِلَیْکُمْ وَمُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراهِ؛ و (به یاد آورید) هنگامی را که عیسی بن مریم گفت: ای بنی‌اسرائیل! من فرستاده خدا به سوی شما هستم در حالی که تصدیق‌کننده کتابی که قبل از من فرستاده شده [=تورات] می‌باشم.»
ضمناً باید توجّه داشته باشیم که دلایل قرآنی خاتمیّت منحصر به این آیه نیست، بلکه آیات متعدّد دیگری بر خاتمیّت رسالت جهانی پیامبر اسلام گواهی می‌دهد و برای اختصار فقط به بیان یک آیه پرداختیم.