مجوسیت چه رابطه‌ای با ادیان دیگر دارد؟

پاسخ:
برای پاسخ به این سؤال ابتدا باید به تفاوتی که میان آیین زرتشت و مجوس وجود دارد اشاره کنیم. اگر چه زرتشتیانی که امروزه می‌شناسیم، همان مجوسیانی می‌باشند که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ آنها را به عنوان اهل کتاب معرفی فرموده، ولی باید به این نکته توجه کرد که در منابع روائی شیعه و سنّی، نبوت زرتشت به صورت صریح مورد تأیید قرار نگرفته است و اهل کتاب بودن مجوسیان به دلیل وجود پیامبر دیگری است که نام او به درستی ضبط نشده است. شیخ صدوق روایت می‌کند:«از مجوس جزیه گرفته می‌شود، زیرا پیامبر اکرم فرمودند: در مورد آنان مانند اهل کتاب رفتار کنید، زیرا آنان پیامبری به نام دامسب داشتند که به قتل رساندند و کتابی به نام جاماسب داشتند که بر روی دوازده هزار پوست گاو نوشته شده بود که سوزاندند.»[۱]
البته سند این روایت موثق نیست و در چند روایت مشابه، نام پیامبر مجوس «جاماسب» است و نامی از «دامسب» برده نشده است. به هر حال از نظر فقهی و تاریخی اهل کتاب بودن مجوس مشهور و مسلم بوده است.
به این ترتیب آئین مجوس که مسلمانان به هنگام ورود به ایران با آن مواجه شدند، دین خالصی نبود. بلکه آمیزه‌ای از آموزه‌های زرتشتی، زروان و تعالیم مغان بود، مغ‌ها که ریشه در بین النهرین داشتند از زمان مادها متولیان امور مذهبی مردم شده بودند. مغان بخشی از تعالیم خود را از بین النهرین که مرکز بعثت انبیای بزرگ الهی بود، گرفته بودند به این ترتیب مجوسیانِ روزگار ساسانی، وارث یگانه پرستی، عقیده به معاد و بهشت و دوزخ، عقیده به منجی و مانند آن از یک سو، و حجم عظیمی از افسانه‌ها و اساطیر و مراسم دست‌وپاگیر مذهبی و تطهیر، از سوی دیگر شده بودند. پس آئین مجوس آئین مستقلی نبود تا بتواند بر ادیان دیگر تأثیر قابل توجهی داشته باشد، ولی دین پژوهان غربی، تأثیر آئین زرتشت را بر ادیان دیگر به ویژه آئین یهود و آئین بودا پذیرفته‌اند و دلیل آن را دو چیز می‌دانند: ۱. قدمت آئین زرتشت ۲. حمایت سه امپراطوری بزرگ جهان باستان از آن.
یکی از محققین مشهور مطالعات ایرانی در مورد زرتشت که زمان زندگی او را بین ۱۱۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد تخمین زده‌ است، می‌نویسد:«زرتشت نخستین کسی بود که آموزه‌های داوری درباره افراد، وجود بهشت و دوزخ و رستاخیز و تن پسین، داوری فرجام همگانی و زندگانی جاوید برای روان و تن نو پیوسته را به مردمان آموخت. این آموزه‌ها از رهگذر وامگیری آنها توسط یهودیت، مسیحیت و اسلام، اصول آشنای اعتقادات بیشتر مردمان جهان شده‌اند.»[۲]هم‌چنین ایشان آئین زرتشت را نخستین دین وحیانی مستند می‌داند.
و هم‌چنین در مورد دلیل دوم تأثیر کیش زرتشت بر ادیان بعدی می‌نویسد:« کیش زرتشتی که بیش از سه هزار و پانصد سال پیش، در فرهنگی متعلق به عصر مفرغ و در استپ‌های آسیا سربرآورده، دین حکومتی سه شاهنشاهی قدرتمند ایرانی (هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان) بود که یکی پس از دیگری پدیدار آمدند وازین سبب سده‌های متمادی دارای قدرت و ثروت دنیوی بود. از این رو آموزه‌های اصیل متعالی آن کیش بر سراسر خاورمیانه، یعنی ناحیه‌ای که در آن یهودیت گسترش یافت و مسیحیت و اسلام پا به عرصه وجود گذاشتند، اثر نهاد. به سوی خاور نیز تا هند شمالی توسعه یافت و درآنجا کیش زرتشتی در تکامل مهایانه کیش بودایی مؤثر افتاد.»[۳]
البته وجود تشابه در آموزه‌های اسلام و زرتشت دلیل بر تأثیر پذیری از یکدیگر نیست و روش تجربی دین پژوهان غربی و عدم اعتقاد دینی برخی از آنان سبب می‌شود تا سرچشمه وحیانی عقایدی مانند معاد و بهشت و دوزخ را انکار کنند و حتّی ادیان آسمانی را متأثر از یکدیگر بدانند. اگر وحی را به عنوان منبعی مستقل در اخذ دانش آسمانی می‌پذیرفتند، می‌توانستند هر یک از پیامبران صاحب شریعت را در بیان مسائل مربوط به معاد و جهان آخرت مستقل بدانند. به هر حال آنان معتقدند پس از اینکه کوروش، بنی اسرائیل را از زندان بخت النصر آزاد کرد، تعداد زیادی از آنان به ایران آمده و از کیش زرتشت که دین حکومتی هخامنشی بود، تأثیر پذیرفتند. عقیده به منجی را، یهودیان در همین دوران و مسیحیان در ادوار بعدی از عقیده به سوشیانت که منجی آئین زرتشت است از زرتشتیان گرفتند.[۴] همچنین محتمل می‌دانند که آئین بودای مهایانه نیز عقیده به مای‌تریه یا منجی بودایی را از آموزه‌های زرتشتیان اخذ کرده باشند.[۵] برخی نیز زرتشت را شاگرد با واسطه ارمیای پیغمبر می‌دانند یا به ارتباط او با پیامبرانی دیگر اشاره کرده‌اند که هیچکدام ثابت نشده است.[۶]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تاریخ کیش زرتشت، (ج۲، هخامنشیان) مترجم: همایون صنعتی زاده.
2. واکنش غرب در برابر زرتشت، جی، دوش گیمن، ترجمه: تیمور قادری.
3. دین‌ها و کیش‌های ایرانی در دوره باستان، دکتر محسن ابوالقاسمی.
[۱] . طوسی، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص ۵۴، به نقل از CD جامع الاحادیث.
[۲] . مری بویس، زرتشتیان عقاید و باورها، ترجمه عسکر بهرامی، انتشارات ققنوس، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص ۵۴،
[۳] . همان، ص ۱۹.
[۴] . مری بویس، تاریخ کیش زرتشت، ترجمه: همایون صنعتی زاده، انتشارات توس، چاپ اول، ۱۳۷۴، ج۱، ص ۳۹۸.
[۵] . همان.
[۶] . معین، محمد، مزد سینا و ادب پارسی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۲۵۳۵، ج اول، ص ۱۲۸، ۱۱۵.